‘Totaliteit—eeuwig bloesemende boom, eeuwig borrelende bron, levensboom, doodsbron, eeuwig zich ontvouwend begrip, vuurpijl tegen het nachtzwart, brekend in nooit-eindigende kleurveelvuldigheid…’
Uit Eva, Carry van Bruggen
Welke werken geven vorm aan ons literaire verleden? Welke tijdloze klassiekers spreken ook vandaag nog aan? Elke vijf jaar presenteert de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL) haar dynamische ‘Canon van de Nederlandstalige literatuur’. Het is een zorgvuldig samengestelde lijst hoogstandjes en eigenzinnigheden uit meer dan 900 jaar Nederlandstalige letteren, geboren uit lezen, herlezen, discussie en consensus.
Dynamisch
De eerste editie van de Canon van de Nederlandstalige literatuur kwam er in 2015. De lijst was geen in beton gegoten eindpunt, maar kwam met de belofte dat hij iedere vijf jaar zou worden herzien. Dat gebeurde voor het eerst in 2020; de canon van 2025 is dus de tweede herijking.
Deze canon heeft niet de pretentie om de hoogtepunten van de Nederlandse literatuur voor eens en altijd en voor iedereen vast te leggen. Dat de canon evolueert, is een voortdurend en onvermijdelijk proces. Hij belicht immers meer dan alleen de literair-esthetische waarde en de cultuurhistorische betekenis van de literaire werken die erin zijn opgenomen; hij weerspiegelt ook de veranderende waarden in onze maatschappij.
We willen graag beklemtonen dat ook de werken uit de twee vorige edities van de canon hun waarde blijven behouden. We hebben er dan ook voor gezorgd dat de edities van 2015 en 2020 raadpleegbaar blijven op de website. In die zin is de canon een dynamisch gegeven, een zich eeuwig in het heden ontvouwend verleden.
De canon als eeuwig bloesemende boom van verhalen
De canon van de Nederlandstalige literatuur is als een boom die wortelt in eeuwen geschiedenis en zich steeds weer vertakt in nieuwe genres en stemmen. In deze ‘eeuwig bloesemende boom’ nestelen vijftig vogels – vijftig werken die zich stuk voor stuk een plaats hebben verworven in onze literatuur.
De boom bloeit voortdurend open: nieuwe lezingen doen oude werken opvliegen, vergeten stemmen kunnen terugkeren om opnieuw hun lied te zingen. Sommige vogels hebben ooit luid gezongen en zijn stil geworden. Anderen fladderden pas recent in ons blikveld. Zoals Hugo Brems het in de Geschiedenis van de Nederlandse literatuur formuleerde: ‘de Nederlandse literatuur heeft wel een begin, maar geen einde. Altijd komen er weer nieuwe vogels die nesten beginnen’. Wat hen samenbrengt, is hun kracht om te blijven klinken – vandaag en in de toekomst.
"De Nederlandse literatuur heeft wel een begin, maar geen einde. Altijd komen er weer nieuwe vogels die nesten beginnen."
Afbakening van het speelveld
De literaire canon van de KANTL is een canon van werken, niet van auteurs.
We hanteerden een definitie van literatuur zoals die vandaag gangbaar is. Alle literatuur, zonder enige beperking in genre of doelgroep, kwam in aanmerking. De enigzins willekeurige begrenzingen die in de vorige edities nog gehanteerd werden, werden zo losgelaten. Literatuur die zich nadrukkelijk voordoet als non-fictie werd, mede om pragmatische redenen, wel buiten beschouwing gelaten.
Elke selectie is natuurlijk voor een stuk arbitrair. Ook het gewicht dat aan de verschillende criteria wordt toegekend, is onvermijdelijk subjectief. Toch heeft de commissie geprobeerd om de willekeur te temperen aan de hand van enkele algemene principes.
Criteria
-
Het werk is oorspronkelijk in het Nederlands geschreven.
Klassiekers uit de Lage Landen die in het Latijn of het Frans zijn geschreven, kwamen dus niet in aanmerking.
-
Het werk is minstens 25 jaar geleden gepubliceerd.
Distantie in de tijd is noodzakelijk om van een gecanoniseerd werk te kunnen spreken. Een canon is geen hitlijst en probeert de waan van de dag te overstijgen. Voor deze canon van 2025 was de uiterlijke publicatiedatum van de geselecteerde werken dus 2000.
-
De auteur van de werken is overleden.
Dit om discussies over of beïnvloeding door nog levende auteurs te vermijden.
Algemene selectieprincipes
-
Literaire kwaliteit
In elk werk dat de commissie selecteerde, zag ze iets uitzonderlijks: een bijzondere stijl of zeggingskracht, een opvallende techniek, een ritme, een originaliteit of verbeeldingsvermogen dat de lezer bijblijft. We noemen dat literaire kwaliteit – een moeilijk te vatten maar onmiskenbaar aanwezige eigenschap. Literaire kwaliteit is het vermogen van een werk om te blijven spreken, over de grenzen van tijd en ruimte heen.
Die kwaliteit is niet alleen inherent aan de tekst zelf, maar wordt mee bepaald door literaire systemen: schrijvers, uitgevers, critici, docenten, leesclubs, influencers, prijzencircuits, media… Een canon ontstaat nooit in een vacuüm. Wat gelezen wordt, wat herinnerd blijft, wat ‘belangrijk’ wordt genoemd, is het resultaat van vele schakels in het literaire systeem en van tijdsgebonden opvattingen over literatuur. Die opvattingen worden op hun beurt beïnvloed door factoren zoals milieu, opleiding, leeftijd en gender. Daar probeerde de canoncommissie zich steeds van bewust te zijn.
-
Cultuurhistorische betekenis
Sommige werken wortelen diep. Ze vertellen iets over hun tijd, de cultuur en maatschappij waarin ze zijn ontstaan. Ze helpen ons de Nederlandstalige cultuur en geschiedenis te begrijpen, omdat ze belangrijke gebeurtenissen, sociale kwesties of culturele verschuivingen uit een bepaalde periode weerspiegelen. Tegelijk zijn ze meer dan tijdsdocumenten: vaak hebben ze ook latere generaties gevoed, beïnvloed en geïnspireerd.
-
Actuele relevantie
Sommige werken lijken voor vandaag geschreven, of spreken anno 2025 met hernieuwde kracht. De commissie koos vaak voor werken die actuele vragen oproepen, over identiteit, macht, liefde, mens en relaties, ziekte, trauma, oorlog. Ze tonen hoe goede literatuur tijd en ruimte overstijgt en steeds nieuwe betekenissen blijft genereren – in de klas, in de publieke ruimte, in het hoofd van de lezer.
-
Representativiteit, invloed en bekendheid
De literaire canon is een lijst van werken die als klassiek kunnen worden bestempeld. Het gaat om teksten die belangrijk waren en dat nog altijd zijn – die als het ware door de tijd gecanoniseerd zijn. Toch wilde de canoncommissie waken voor een canonisering die zichzelf bevestigt. Daarom heeft ze inspanningen geleverd om buiten de gebaande paden te treden.
Die aanpak past in de visie dat een canon geen monoliet is, maar mensenwerk: het resultaat van keuzes, perspectieven en context. De nieuwe literaire canon legt dan ook enkele nieuwe accenten. Hij beklemtoont dat literatuur geen leeftijd kent, dat de relatie tussen woord en beeld altijd cruciaal is geweest, en dat diversiteit zich op verschillende manieren manifesteert.