Het levend monogram
Ida Gerhardt

0ver het dichterschap mag niet lichtzinnig gesproken worden. Het is een roeping en een opdracht. De regels die hierop volgen vervolledigen het beeld: het ‘ik’ van deze gedichten houdt meer van de natuur en van de stilte dan van de mensen. Haar verzen getuigen compromisloos van een liefdeloze kindertijd. Het leven beschouwt zij slechts als een doorgangsfase, op weg naar God.

Ik - vriend van stilte, dier en plant,
schreef naar zijn wil, met grijze haren,
de gruwelen van mijn kinderjaren
op deze doortocht naar zijn land.

Prettig en opbeurend is dat allemaal niet. Ook de talrijke verwijzingen naar de klassieke oudheid en het gebruik van motieven en beelden uit de christelijke traditie kunnen op het eerste gezicht de lezer afschrikken. Tijdens haar schooltijd in Rotterdam kreeg Gerhardt les van de symbolistische dichter J.H. Leopold, die in haar de liefde voor klassieke talen en poëzie aanwakkerde. Gerhardt volgde in zekere zin in zijn voetsporen.

Bij haar overlijden in 1997 vonden critici dat haar hele oeuvre klaar was om bijgezet te worden in een voorbije canon, die eerder in de negentiende dan in de twintigste eeuw gesitueerd moet worden. Het is anders gelopen: het jaar na haar dood verschenen haar Verzamelde gedichten. Die kenden in 2016 hun 15de druk, terwijl intussen ook de bloemlezing uit haar werk (die Gerrit Komrij in 2001 samenstelde) een succes was.

Niet enkel de ernst, de diepgang en de geestelijke rijkdom van haar werk zijn verantwoordelijk voor die blijvende belangstelling. Die is vooral te danken aan de taalkracht ervan. Vooral in de eerste reeks van de bundel (‘In memoriam matris’) staan gedichten die de lezer confronteren met de felste en soms gruwelijkste emoties. Maar zij doen dat zonder enig sentiment, bijna constaterend, in een kale, nevenschikkende stijl, hard en meedogenloos. Juist die afwezigheid van stilistische versierselen, de concentratie op de essentie, de beheersing van de angsten en de gruwel door de tucht van de vorm, maken Gerhardts poëzie aangrijpend.

Veel van haar gedichten gaan terug op de moeilijke relatie met haar moeder, die afkomstig was uit een orthodox boerengeslacht en die een psychotische aanleg had. Als meisje was Ida een ongewenste vervangster van een eerder overleden ouder broertje. Rust vond zij later bij Marie van der Zeyde, die zij in haar studietijd had leren kennen en met wie zij vanaf 1956 samenwoonde. Aan haar is de bundel Het levend monogram opgedragen.

In de volgende reeksen zorgt de christelijke en mythologische inbedding ervoor dat het persoonlijke, autobiografische van de eerste reeks een algemeen menselijke dimensie krijgt.

Hoe diep de gedichten uit Het levend monogram ook wortelen in de persoonlijke levensgeschiedenis van de dichteres, zij gaan in wezen over ons. In zijn essaybundel Aan mijn voormalig vaderland (2010) verwoordde Michaël Zeeman het bijzonder treffend: ‘Het beroemdste gedicht dat Ida Gerhardt over haar moeder heeft geschreven is het “Sonnet voor mijn moeder”. In een land waar een andere cultuur van omgang met de poëzie zou heersen, zou ieder schoolkind verplicht worden het uit zijn hoofd te leren: het zou een ordening en een remedie zijn, het zou later veel gezeur tijdens late avondjes of op RIAGG's [= Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg] voorkomen. “Gij hebt, moeder, dit leven zwaar gedragen. / Gelijk ik het zwaar draag. Wij zijn verwant.”’

Volgens de website straatpoezie.nl, waarop poëzie in de publieke ruimte geïnventariseerd wordt, is Gerhardt daar het best vertegenwoordigd met zesendertig gedichten, van Beauvoorde tot Leeuwarden, zij het dat slechts twee daarvan in Vlaanderen te vinden zijn. En in augustus 2018 werd nog op de IJsselkade in Zutphen een beeld van haar onthuld.

Op deze pagina vind je audio- en videomateriaal over Ida Gerhardt en Het levend monogram.

Meer weten?

De KB van Den Haag verzamelde hier heel wat informatie over Gerhardt.

Het Literatuurmuseum deed dat hier ook.

Voor de leraar:

• https://literairecanonindeklas...
• https://www.klascement.net/dow...