De roman Turks fruit (1969) van Jan Wolkers (1925-2007) is een iconisch boek voor de late jaren ‘60. Het werd ook een bestseller. In 2019, het jaar waarin de roman vijftig werd, verscheen de 57ste druk. Het boek werd in meer dan twintig talen vertaald en wereldwijd werden er meer dan een miljoen exemplaren van verkocht.
Dat succes werd enkel overtroffen door dat van de verfilming ervan in 1973 door Paul Verhoeven, met in de hoofdrollen Rutger Hauer en Monique van de Ven. Met meer dan drie miljoen bezoekers is het de succesvolste Nederlandse bioscoopfilm aller tijden.
Dat grote succes had alles te maken met de sfeer van die tijd. Het doorbreken van seksuele taboes was zowel in als buiten de literatuur aan de orde. Daarnaast wortelt het verhaal van Turks fruit ook in een eeuwenoude traditie van tragische liefdesgeschiedenissen, van Ovidius’ Pyramus en Thisbe, over Romeo en Julia van Shakespeare tot de talloze varianten daarvan in de populaire liefdesromans.
Het thema hing in die jaren overigens in de lucht. In 1972 verscheen van Hugo Claus Het jaar van de Kreeft over een even tragische liefde, in 1975 verscheen van Harry Mulisch Twee vrouwen. Internationaal was er het fenomenale succes van Love Story (1970) van de Amerikaanse auteur Erich Segal.
Het verhaal van Turks fruit is zeer eenvoudig. In een terugblik vertelt de ik-persoon, een vrijgevochten student beeldhouwkunst, over zijn relatie met Olga, een meisje uit een burgerlijk milieu. Zij beleven een passionele periode en trouwen. De relatie eindigt bruusk wanneer Olga een flirt heeft met een zakenrelatie van haar ouders. Om haar te vergeten begint de hoofdpersoon dan aan een schier eindeloze reeks van seksuele avonturen. Na verloop van tijd ontmoet hij Olga weer. Zij blijkt nu, als gevolg van een hersentumor, ongeneeslijk ziek te zijn. Tot aan haar dood bezoekt de hoofdpersoon haar iedere dag. Hij ziet haar steeds verder aftakelen en zorgt voor Turks fruit, het enige wat zij nog kan eten.
Zoals de meeste van zijn boeken is ook Turks fruit deels gebaseerd op het leven van de auteur. Hij was afkomstig uit een streng gereformeerd gezin, waartegen hij algauw in opstand kwam. In de de jaren ’50 was hij student beeldhouwkunst en tijdens een verblijf in Parijs, als leerling bij de beeldhouwer Ossip Zadkine, werd hij verliefd op Annemarie Nauta, het roodharige meisje dat later model stond voor Olga, en die zijn tweede vrouw zou worden. Maar evenmin als zijn andere boeken is Turks fruit pure autobiografie. Hij transformeert elementen uit zijn leven om en een fictief verhaal van te maken.
Dat de roman, ondanks zijn melodramatische en wat clichématige plot, toch een literair hoogtepunt mag worden genoemd, heeft alles te maken met de enorme vaart waarmee hij geschreven is, met de gedrevenheid en vitaliteit van het hoofdpersonage, en met de humor en de ironie waarmee de hoofdpersoon niet alleen het burgerlijke milieu van Olga maar ook zijn eigen seksuele strapatsen beschrijft. Maar vooral het gebruik van beeldspraak en de manier waarop terugkerende motieven aan het verhaal een diepere betekenis geven, tillen de roman uit boven het doorsnee liefdesverhaal. Verschillende van die motieven hebben te maken met dood, aftakeling en ontbinding en wijzen zo vooruit naar de fatale afloop. Zij worden ondersteund door tal van verwijzingen naar sprookjes als Sneeuwwitje, Assepoester en Hans en Grietje.
Turks fruit mag dan al van meet af aan een succesboek geweest zijn, zowel bij de meeste recensenten als bij het publiek, het was ook altijd een omstreden boek omwille van de expliciete beschrijving van seksuele scenes: volgens sommigen ‘een rijstebrij van smerigheden’. Dat heeft niet kunnen verhinderen dat het boek blijft doorleven. In 2005 werd het bewerkt tot een musical en in 2016 maakte Dick Matena er een beeldroman van.
Recent hebben de morele bezwaren, onder meer in de context van de MeToo-beweging, een nieuw accent gekregen. Dat de hoofdpersoon, met name na de breuk met Olga, vrouwen louter als lustobjecten beschouwt, roept weerstand op. Van 20 oktober 2019 tot 1 maart 2020 presenteerde Huis van het boek in Den Haag de tentoonstelling ‘Foute boeken?’. Turks fruit fungeert daar als voorbeeld van een boek dat door een andere tijdgeest en voortschrijdend inzicht controversieel is geworden.
Op deze pagina vind je audio- en videomateriaal over Jan Wolkers en Turks fruit.
Meer weten?
Kijk eens naar deze pagina van het Literatuurmuseum, deze zeer rijke pagina van NPO Focus of deze pagina van de KB.
Lees hier de tekst van Charlotte Van den Broeck die verscheen in De Standaard der Letteren van 4 juli 2020.
