Het Antwerps Liedboek is het oudste en meest omvangrijke profane liedboek uit de Lage Landen. Het dateert uit 1544 en er staan 221 liedteksten in. Het werd gedrukt in Antwerpen en weerspiegelt de zeden en gewoonten van een metropool in volle opkomst.
Handel en economie bloeiden er volop; de stad was een smeltkroes van mensen van allerlei rangen en standen, uit verschillende landen en met verschillende overtuigingen.
Liefde, religie en politiek zijn de drie grote, universele thema’s die in het Antwerps Liedboek in al hun veelzijdigheid worden bezongen. De hoofdrolspelers in deze liederen zijn veelal herkenbare personages: verliefde jongelui, moeders en dochters, roddeltantes en oude grijsaards, drinkebroers. En ja, ook ridders, graven, hertogen, ruiters en zelfs stereotiepe bronstige monniken en molenaars passeren de revue. Ze zijn verliefd, jaloers of overspelig, blij of verdrietig, op seks belust en vaak ongewenst zwanger. Ze voelen zich bedrogen, wraakzuchtig en soms zelfs moordlustig. Het is maar een greep uit de vele kleinmenselijke trekjes die dit liedboek zo herkenbaar maken.
Het Antwerps Liedboek werd erg eenvoudig, zonder illustraties en in een klein formaat uitgegeven, waardoor de lezer het makkelijk overal mee naartoe kon nemen. Er staat geen muzieknotatie in, maar dat vormde geen probleem voor de zangers. De meeste liederen zijn namelijk contrafacten: nieuwe teksten op de muziek van bekende andere liederen, waarvan de aanvang (de wijsaanduiding) boven het nieuwe lied is aangegeven.
Het boekje wilde een bron van vermaak zijn voor de zinggrage lezer. Het deed aan humeurmanagement avant la lettre: zingen verlichtte bedroefde harten en stond al langer bekend als doeltreffende remedie tegen melancholie. Bijzonder, maar niet verwonderlijk, is dat er maar één volledig exemplaar van dit liedboek tot ons kwam: de derde druk uit 1544. Dergelijke gebruiksliteratuur in een sobere vormgeving werd zelden bewaard.
Drukker Jan Roulans nam oud en nieuw materiaal op, als een soort bloemlezing van liederen die hem via verschillende kanalen waren aangereikt. Sommige liederen zijn alleen in het Antwerps Liedboek aanwezig, van andere levert dit boek de beste of oudste (en dus de meest interessante) variant. Vanaf juni 1546 kwam het Antwerps Liedboek op de index van verboden boeken terecht, wellicht vanwege het bespotten van monniken en andere geestelijken in nogal wat liederen, wat het nog zeldzamer en interessanter maakt.
Van slechts één van de liederen (nummer 49) kennen we de auteur. Het komt namelijk ook voor in een liedbundel van de Oudenaardse rederijker Matthijs de Castelein. Dat de 220 andere teksten anoniem zijn, betekent niet dat we helemaal niets weten over wie ze gemaakt heeft. In de laatste strofe stelt de auteur zich vaak voor als soldaat, drinkebroer of jong meisje. Dat kan een topos zijn maar het kan best ook realiteit geweest zijn. Zekerder is dat veel van de teksten door rederijkers zoals Matthijs de Castelein werden geschreven. Daarop wijzen bijvoorbeeld ook een verwijzing naar een rederijkerskamer uit Dendermonde of het opdragen van liederen aan een ‘prince’, traditioneel de beschermheer van de kamer.
Dit liedboek verscheen op een uitermate boeiend scharniermoment tussen de late middeleeuwen en de vroege renaissance. De sociale microkosmos die het Antwerps Liedboek presenteert mag dan zestiende-eeuws zijn, de onderliggende thema’s zijn diepmenselijk en dus nog steeds zeer herkenbaar.
Op deze pagina vind je heel wat audio- en videomateriaal over het Antwerps Liedboek.
Meer weten?
- De meest recente editie dateert uit 2004:
- Het Antwerps Liedboek. Teksteditie bezorgd door Dieuwke E. van der Poel (eindredactie), Dirk Geirnaert, Hermina Joldersma en Johan Oosterman. Reconstructie van de melodieën door Louis Peter Grijp. Tielt, Uitgeverij Lannoo (Delta), 2004. 2 delen. Inclusief 2 cd’s.
- De editie is het resultaat van een interdisciplinaire samenwerking tussen vijf onderzoekers uit verschillende disciplines. Hoewel iedereen in de zestiende eeuw wist op welke melodie men deze deuntjes moest zingen, is die informatie vandaag veel moeilijker te achterhalen. Een belangrijke meerwaarde van deze editie is dat de onderzoekers erin geslaagd zijn om nog meer melodieën op te sporen en te reconstrueren. Verschillende liederen werden dan ook door meerdere ensembles en muzikanten uitgevoerd.
- Bovenvermelde editie van D. van de Poel bevat een selectie uit het repertoire. De cd’s verschenen ook afzonderlijk.
- Wie meer wil lezen over het liedboek vindt een uitgebreide bibliografie in de editie van Van der Poel of kan grasduinen in Het gevleugelde woord (Bert Bakker, 2007), de literatuurgeschiedenis van H. Pleij, die een inkijk geeft in literatuur en maatschappij in het zestiende-eeuwse Antwerpen.
Voor de leraar:
