Ruim vierhonderd jaar oud is het blijspel Spaanschen Brabander (1617) van Gerbrand Adriaenszoon Bredero (1585-1618). Toch wordt het ook nu nog wel eens opgevoerd. In elk geval spreekt het stuk nog steeds tot de verbeelding. Schone schijn en bedrog of migratie zijn nu eenmaal thema’s van alle tijden.
Robbeknol, een Amsterdamse volksjongen, gaat in dienst bij Jerolimo Rodrigo, die uit Antwerpen gevlucht is voor zijn schuldeisers. Jerolimo geeft zich in Mokum (Amsterdam) uit voor welgestelde jonker, maar Robbeknol heeft al snel door dat hij in feite ‘niet een scherf (het) om zijn neers mee te klouwen’: hij heeft eigenlijk geen cent. Het belet de oplichter niet een tijdlang op kosten van naïeve lieden grote sier te maken. Wanneer Jerolimo’s Amsterdamse crediteurs hun geld finaal opeisen, verdwijnt Jerolimo met de noorderzon en staat Robbeknol weer op straat.
Een eenvoudige plot dus, geïnspireerd door de Spaanse schelmenroman Lazarillo de Tormes (1554). Maar de uitwerking overtuigt: Bredero verplaatst de handeling van Spanje naar Amsterdam. Dat laat hem toe om heel wat kleurrijke personages (karakterkoppen zoals Gierige Geraart, de ‘snollen’ Trijn Jans en Bleecke An, en zelfs een hondslager, die met een zweep de straathonden uit de kerk jaagt) op te voeren in sappige dialogen. De taal die wordt gesproken is een stuk natuurlijker dan de gekunstelde rederijkerstaal van die tijd. Elk personage in Spaanschen Brabander heeft zijn eigen, typerende register en dialect – een feest voor wie het werk hardop leest.
Bredero bestudeert en fileert zijn personages genadeloos. Niemand is veilig voor zijn vlijmscherpe pen. Op het einde van het toneelstuk staat iedereen voor schut. Niet alleen de protserige sinjoor die zich voordoet als een seigneur, iedereen in de maling neemt en toch ontsnapt aan het gerecht, maar ook de lichtgelovige Amsterdammers die zich wel erg gemakkelijk laten bedotten en met onbetaalde rekeningen achterblijven. Snoeverij, hebzucht, fraude, domheid, losbandigheid en naïviteit: op al deze doelwitten richt Bredero zijn pijlen.
Het beeld dat Bredero ophangt van het toenmalige Amsterdam is trefzeker gedetailleerd: wie hem leest of wie het geluk heeft een opvoering te zien, wordt getrakteerd op royale portie couleur locale. Voeg daar nog een cocktail van kluchtige misverstanden aan toe, en het resultaat is een van de grappigste (maar niet altijd fijnzinnigste) toneelteksten die de Hollandse zeventiende eeuw heeft voortgebracht.
Spaanschen Brabander werd voor het eerst opgevoerd in 1617 in Amsterdam, maar het verhaal speelt zich veertig jaar vroeger af, ergens tussen 1567 en1577. Op die manier bleef Bredero buiten schot van tijdgenoten die zich beledigd zouden kunnen voelen door zijn genadeloze satire. Anderzijds gaf het hem de gelegenheid het publiek een moraal mee te geven. In 1577 was Antwerpen nog een rijke en machtige stad, maar veertig jaar later waren de kansen gekeerd. Dit toneelstuk is wellicht ook een waarschuwing van de auteur die ‘’t kan verkeren’ als motto had gekozen: de berooide Antwerpenaar in het stuk kan misschien de berooide Amsterdammer van morgen zijn.
Bredero’s bekende lijfspreuk was ironisch genoeg ook een mooie samenvatting van zijn eigen korte leven. Hij was van vele markten thuis: zo ging hij in de leer als schilder, was hij een tijd ambtenaar, werd hij lid van de rederijkerskamer d’Eglantier en richtte hij met P.C. Hooft en Samuel Coster de Eerste Nederduytsche Academie op. Dat hij zich niet op één kunstvorm toelegde, was gebruikelijk in die tijd.
Bredero, die niet getrouwd was, had de reputatie een losbol te zijn. Dat neemt niet weg dat hij wellicht ook vatbaar was voor depressie. Op zijn drieëndertigste, een jaar na de eerste opvoering van Spaanschen Brabander, overleed hij. Sommigen zoeken de verklaring voor zijn dood in een ongeluk dat hem een jaar eerder overkwam, toen hij met een slede door het ijs zakte. Een recente biografie suggereert dan weer dat hij uit liefdesverdriet zelfmoord pleegde.
Naast Spaanschen Brabander zijn Bredero’s bekendste toneelwerken De klucht van de koe (1612) en de tragikomedie Rodd'rick ende Alphonsus (1616). Zijn gedichten werden postuum verzameld in Boertigh, amoreus en aendachtigh groot lied-boeck (1622). Overigens had hij, zo blijkt uit zijn inleiding tot de uitgave van Spaanschen Brabander van 1618, nog veel grotere plannen: ‘(ick sal) my spoeyen om U.L. eerlangh een kluchtigher en veel gheestigher ghemeen te maken.’ Maar ja, ook voor hem verkeerde het. We kunnen alleen maar gissen wat voor moois er nog uit zijn pen was gevloeid als hij wat langer had geleefd.
Op deze pagina vind je heel wat filmpjes over Bredero en zijn Spaanschen Brabander.
Lees hier een tekst van Joke van Leeuwen over de Spaanschen Brabander uit De Standaard der Letteren van 18 juli 2020.
Meer weten?
- Sinds 1617 is Spaanschen Brabander vaak uitgegeven. In de zeventiende eeuw verschenen er al zeker 14 edities, in de achttiende eeuw volgden er nog eens drie (vaak herschreven) uitgaven. Een uitstekende en recente editie werd ingeleid en bezorgd door E.K. Grootes en verscheen onder de titel Moortje & Spaanschen Brabander bij uitgeverij Athenaeum - Polak & Van Gennep (1999). Op de DBNL is een iets oudere, maar bruikbare editie te lezen, bezorgd door C.F.P. Stutterheim (1974).
- Nog af en toe brengen (zowel professionele als amateur-) toneelgezelschappen Spaanschen Brabander op de planken. In 1994 werd er zelfs een musicalversie van gemaakt.
- In 2018 was het 400 jaar geleden dat Bredero is overleden. Dat werd herdacht met allerhande opvoeringen, concerten en andere evenementen. Deze website geeft een goed beeld van de vele manieren waarop het werk en de figuur van Bredero toen werden gevierd.
Voor de leraar:
