Spaanschen Brabander

In de opvoeringsgeschiedenis komen beide keuzes voor, al lijkt de zwierige variant in de meerderheid, als illustratie van het motto dat Bredero aan het stuk meegaf: ‘Al sietmen de luy men kentsse niet’ (een mens kan vanbinnen heel anders zijn dan hij zich uiterlijk voordoet). Toch valt uit de tekst van Bredero op te maken dat Jerolimo’s armoede aan zijn uiterlijk valt af te lezen als je goed oplet. Al in het begin merkt Jerolimo over zijn voorkomen op: ‘Zemers, ben ick rayck so moet mayn goeyken wel in viesibel gaan’ (vs. 46) (Waarlijk, als ik rijk ben, dan moet mijn bezit wel onzichtbaar zijn). Met andere woorden: hij ziet eruit als een arme sloeber. En dan is er nog zijn knecht Robbeknol die genadeloos commentaar geeft op zijn kapsel (ongewassen), zijn kraag (veel te groot) en zijn degen (die door de schede heen steekt).

Als je dat weet, zie je ook waarom het spel zoveel scènes heeft met figuren die niet of nauwelijks met de hoofdlijn van het stuk te verbinden zijn, zoals drie oudere mannen (‘ouwe klouwers’) die eindeloos met elkaar ouwehoeren, en die volgens een toelichting van Bredero de ‘oprechte slechtheid’ (oprechte eenvoud) van de toenmalige. Als je dat weet, zie je ook waarom het spel zoveel scènes heeft met figuren die niet of nauwelijks met de hoofdlijn van het stuk te verbinden zijn, zoals drie oudere mannen (‘ouwe klouwers’) die eindeloos met elkaar ouwehoeren, en die volgens een toelichting van Bredero de ‘oprechte slechtheid’ (oprechte eenvoud) van de toenmalige Amsterdammers bewijzen. Hier is het opletten, want deze mannen blijken helemaal niet zo eerlijk te zijn. 

Zo schildert de geboren Amsterdammer Jan immigranten af als profiteurs en criminelen, die misbruik maken van de Hollandse trouwhartigheid. Maar dan blijkt verder in het gesprek dat Jan zelf een rokkenjager en een zuipschuit is; hij lijdt aan syfilis en moet bekennen dat hij zijn zuster, een non die zwanger is van de pastoor, heeft geholpen haar kind weg te maken. Het spel is een parade van pratende volksfiguren: prostituees, spinsters, ambachtslieden, huisjesmelkers, koppelaars en winkeliers. Dit Amsterdam is een stad vol sjofele figuren, die bijna allemaal op de rand van de zelfkant verkeren. Ze denken dat ze eerlijk zijn, maar zijn het veelal niet. Ze denken dat ze slim zijn, maar laten zich heel makkelijk bedriegen.

Amsterdam: het decor voor Bredero’s werk en leven

Bredero situeerde zijn toneelstuk niet toevallig in het oude, nog katholieke Amsterdam van zo’n veertig jaar eerder. In 1578 sloot de stad zich aan bij het kamp van Willem van Oranje. Daarna heeft Amsterdam een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Tegen 1617, toen Bredero dit stuk schreef, was Amsterdam uitgegroeid tot een wereldstad, mede dankzij de toestroom van heel wat immigranten uit Brabant en Vlaanderen. De door en door Amsterdamse dichter Bredero genoot volop van de economische en culturele bloei van zijn stad. Als dichter was hij, samen met goede vrienden als Pieter Cornelisz. Hooft en Samuel Coster, de aanjager van een snelle modernisering van het culturele leven.  Ze richtten de Nederduytsche Academie op, waar lezingen werden gehouden, en ook op hoog niveau modern toneel gespeeld kon worden.

Het was daar dat in 1617 de Spaanschen Brabander in première ging. Een jaar later stierf Bredero, amper 33 jaar oud. Amsterdam was in diepe rouw. Hoeveel toneelstukken die alleen zijn grote talent had kunnen voortbrengen, zijn ongeschreven en ongespeeld gebleven?