Elias of het gevecht met de nachtegalen

Elias is gehecht aan zijn vier jaar oudere neef Aloysius, met wie hij ’s avonds rondzwerft over het landgoed en een eigen ritueel viert. Ze laten bootjes van papier afdrijven in de beek van het domein, als afgezanten naar een onbekende wereld. Via deze bootjes communiceert Aloysius met twee jonge meisjes van een nabijgelegen kasteel. Wanneer Aloysius in september naar de kostschool vertrekt, blijft Elias achter met zijn nerveuze tantes Theodora en Henriëtte. Theodora is zijn pinnige lerares, Henriëtte zijn grillige muze. Henriëtte cultiveert liefdesverdriet, draagt in haar eentje alle rollen van een klassiek toneelstuk voor, geeft artistiek advies en voert wonderlijke performances op. ‘Als tante iets begint weet men nooit wat het worden zal. Op welke uiterste gedachtepunt versplintert ze zich, en waarom haalt ze zulke onnavertelbare dingen uit waar zijzelf onder lijden moet?’

De seizoenen verglijden, Elias maakt zijn huiswerk, droomt, tekent en drijft al zijn gewaarwordingen vernuftig op de spits. De volgende zomer keert Aloysius terug. Hij weet als gesjeesde student te ontsnappen aan de kostschool en vertrekt voor een opleiding als zeeman. Elias ziet hoe zijn moeder en tantes in de linnenkamer zijn eigen koffer klaarmaken voor de kostschool, die ‘vetbetaalde gevangenschap’. Hij moet het mysterieuze domein, zijn vrijheid en zijn dromen achterlaten en afreizen naar de slonzige wereld van de volwassenheid en het nut.

Een roman als een muziekstuk

De bouwstenen van Gilliams’ roman zijn niet zozeer plotlijnen en spanningsbogen, maar veeleer stemmingen en emotioneel geladen ‘thema’s’, als in een muzikale compositie Henriëtte is zo’n thema, waarvan de herinnering in de lezer doorwerkt, ook wanneer het personage zelf afwezig is. Deze regie van de herinnering heeft Gilliams heel subtiel en zorgvuldig uitgevoerd. Het maakt van Elias een psychologisch oprechter boek dan vele avonturenverhalen vol clichématige wendingen. Met zijn muzikale techniek slaagt Gilliams erin om je opnieuw onder te dompelen in de magische, dreigende sfeer van de kindertijd, toen de wereld en alle ervaringen scherp en overweldigend waren.

Elias overrompelt veel lezers bij de eerste kennismaking. Daarmee is de rijkdom van deze dunne roman niet uitgeput. Gilliams werkte jaren aan dit boek. Hoe intens hij schreef, blijkt duidelijk voor wie Elias herleest. Je dacht het boek te kennen en te waarderen, maar jaren later ontdek je nieuwe psychologische fijnzinnigheden en verbluffend harde formuleringen, levende geschenken van de dode schrijver.