Liederen

Name: KANTL
Price range: $

Hadewijch

Canon 2025 ± 1240, liedpoëzie

De liederen van Hadewijch zijn een unicum in de Europese literatuur van de middeleeuwen. In een tijd waarin schrijven in de eerste plaats betekende: zich inschrijven in een welbepaalde teksttraditie, vermengde zij in haar mystieke liefdesliederen verschillende genres uit verschillende tradities tot iets nieuws.

Links

Deel dit werk

Voor de liedteksten mixte ze motieven uit de hoofse lyriek en ridderepiek met thema’s uit Latijnse traktaten over meditatie. Voor de melodieën gebruikte ze zowel profane trouvèrechansons als religieuze hymnen. Met die ingrediënten brouwde ze een eigen mystieke lyriek die we ‘typisch hadewijchiaans’ kunnen noemen – we kennen er geen voorlopers en geen navolgers van

Charismatische schrijfster

Over de historische figuur die achter de schrijfster Hadewijch schuilgaat weten we zo goed als niets. Haar teksten gaan uitsluitend over de mystieke liefde en bevatten geen biografische informatie. We kennen slechts twee middeleeuwse bronnen die naar haar verwijzen. Daarin wordt ze omschreven als een charismatische figuur, een heilige, die anderen hielp om spiritueel volwassen te worden en daartoe teksten schreef. Met dat profiel past ze in de zogenaamde religieuze vrouwenbeweging van de dertiende eeuw’ die in het toenmalige hertogdom Brabant en prinsbisdom Luik floreerde.

Veel vrouwen kozen er voor een radicaal spiritueel leven buiten de kloostermuren. Deze beweging vormde het begin van de begijnencultuur die zo typisch is voor de Zuidelijke Lage Landen.

Hadewijch schreef haar teksten voor geestverwanten die haar ideeën deelden. Ze was er beducht voor dat haar teksten buiten die kring verspreid zouden raken. In de dertiende eeuw konden andersdenkenden immers makkelijk vervolgd worden, en dat gold bij uitstek voor vrouwen. In een van haar prozateksten – Hadewijch schreef naast poëzie ook proza: visioenen en brieven – maakt ze gewag van een begijn die ‘omwille van haar oprechte minne’ door de inquisitie werd gedood.

Minne en orewoet: de queeste naar mystieke eenheid

Hadewijchs teksten gaan over de minne, niets dan de minne. In de 45 liederen komt het woord net geen duizend keer voor. Hadewijchs spiritualiteit sluit aan bij de liefdesmystiek die vanaf de twaalfde eeuw opgang maakte, aanvankelijk in kloosters, later ook daarbuiten. De hadeweichiaanse liefde is geen emotie, geen gevoel. Minne is een naam voor de goddelijke, scheppende kracht die aanwezig is in alles wat is, aanwezig is –- de basistrilling van het leven als het ware. Hadewijchs teksten leren de mens hoe die zich daar op af kan stemmen. De beste manier om dat te doen is volgens Hadewijch: verliefd worden op de liefde, een minnaar worden van de minne. En dat met zo’n excessief verlangen dat alles wat niet liefde is naar de achtergrond verdwijnt.

In haar liedteksten bezingt Hadewijch alle facetten van de soms heerlijke, soms lastige liefdesrelatie tussen de minnaar en de minne. Zij verbeeldt die relatie als een ridderqueeste: net zoals de hoofse ridder in dienst van zijn beminde dame het vertrouwde hof verlaat en in het donkere woud gevechten levert met vijanden met als doel een nobele ridder te worden die zijn mooie dame waard is, zo gaat de minnaar in Hadewijchs liederen op queeste in de eigen geest om de strijd aan te gaan met innerlijke demonen zoals angst, gemakzucht en hoogmoed. De moedige ridder-minnaar die deze ondeugden weet te verslaan maakt in zichzelf ruimte om de goddelijke minne te kunnen ontvangen en ermee te versmelten.

Waardering

In een tijd waarin schrijven over religieuze zaken voorbehouden was aan de in het Latijngeschoolde clerus hadden teksten van vrouwen weinig overlevingskansen, zeker als ze in de volkstaal geschreven waren. Het is dus best bijzonder dat er enkele laatmiddeleeuwse handschriften met Hadewijchs verzameld werk bewaard zijn gebleven. Ze dateren uit de veertiende en vijftiende eeuw en circuleerden in augustijner- en kartuizerkloosters. In die kringen werd Hadewijch gewaardeerd als een spirituele autoriteit. Ook in het klooster Groenendaal bij Brussel, waar prior Jan van Ruusbroec zijn invloedrijke mystieke traktaten schreef, waren haar werken aanwezig.

In twee handschriften zijn extra gedichten opgenomen die niet van Hadewijch zelf zijn, maar van een iets jongere auteur die we ‘pseudo-Hadewijch’ noemen. Het in de moderne tijd vaak geciteerde vers ‘alle dinghe sijn mi te inghe’ is niet van Hadewijch, maar van deze onbekende dichter(es).

Om het avontuur van de mystieke liefde te beschrijven heeft Hadewijch beklijvende woorden gemunt. Het heftige verlangen van de ziel naar de minne noemt zij orewoet; het genot van de mystieke versmelting gebruken (genieten); de pijn van het gemis gebreken. Zolang de mens op aarde leeft wisselen gebruken en gebreken, vreugde en gemis, elkaar noodzakelijkerwijs af. De volgroeide mysticus weet echter dat die tegenstellingen slechts schijn zijn en dat achter alle opposities de ene, eeuwige minne schuilt.

Recent musicologisch onderzoek toonde aan dat Hadewijch ‘strofische gedichten’, zoals de liederen tot voor kort werden genoemd, in feite liedteksten zijn. Van een aantal liederen kon de melodie worden gereconstrueerd. Ze staan nu op het repertoire van nationale en internationale muziekensembles en worden geregeld op het podium ten gehore gebracht.

Hadewijchs teksten kenden verder geen brede verspreiding en rond 1500 raakten ze in de vergetelheid. Pas rond het midden van de negentiende eeuw werden de handschriften met haar oeuvre herontdekt. Sindsdien wordt Hadewijch niet alleen als mystica gewaardeerd, maar ook als schrijfster. Samen met Hendrik van Veldeke en Beatrijs van Nazareth kleurt ze de vroegste dageraad van de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Van haar liedteksten verschenen meerdere edities, bloemlezingen en vertalingen. De nieuwe editie met vertaling en toelichting die in 2009 bij Historische Uitgeverij Groningen verscheen, werd intussen vertaald naar het Duits, Frans, Hongaars, Spaans en Azerbeidzjaans. Hadewijchs verzamelde werken zijn sinds 1980 ook in het Engels beschikbaar.

Door de universaliteit van het thema spreken haar teksten over de mystieke liefde ons eeuwen later nog steeds aan. Hedendaagse cultuurmakers – dichters, romanciers, kortverhalenschrijvers, beeldend kunstenaars, cineasten – van allerlei ideologische en poëticale gezindten laten zich erdoor inspireren, zowel in het Nederlandstalige taalgebied als daarbuiten.

Begijnhof Ten Wijngaerde in Brugge (© Donar Reiskoffer)

verwant werk

Begijnenauteurs

Samen met Mechtild van Magdeburg en de Henegouwse Marguerite Porete wordt Hadewijch tot de ‘drie grote begijnenauteurs van de dertiende eeuw’ gerekend in The Presence of God, het gezaghebbende overzicht van de westerse mystiek van de Amerikaanse theoloog Bernard McGinn, (Crossroad Publishing, 1991). In een tijd waarin het Latijn de schrifttaal was en waarin vrouwen niet geacht werden de pen te hanteren, ontwikkelden deze drie vrouwen een eigen mystieke theologie, die ze opschreven in hun moedertaal, respectievelijk het Middelnederlands, het Middelnederduits en het Middelfrans. Dat dit niet vanzelfsprekend was, blijkt uit het feit dat Marguerite Porete in 1310 als ketter op de brandstapel werd gezet nadat ze had geweigerd zich neer te leggen bij een bisschoppelijk verbod om haar boek Le miroir des simples âmes nog te verspreiden. Niet alleen schrijvende vrouwen, maar ook gewone begijnen kwamen met de inquisitie in aanraking. Begijnen waren leken die een spiritueel leven leidden zonder een monastieke regel te volgen. Hun enige ‘regel’ was leven zoals Christus door zich spiritueel met Hem te verbinden. In de ogen van sommige clerici was deze nieuwe levenswijze verdacht en vormden begijnen en hun mannelijke tegenhangers, de begarden, een bedreiging voor de kerk. In Hadewijchs Lijst der Volmaakten komt een anonieme begijn voor ‘die wegens haar oprechte minne door meester Robbaert werd gedood’. Deze Robert le Bougre liet als pauselijk inquisiteur in de periode 1233 en 1239 vele ketters ter dood brengen in Noord-Frankrijk en de Nederlanden.

Hildegard van Bingen (12e eeuw) ontvangt goddelijke inspiratie (© Public domain)

context

Liefdesmystiek

De Noord-Franse cisterciënzermonnik Bernardus van Clairvaux (1090 – 1153) en de Luikse benedictijnermonnik Willem van Saint-Thierry (1075-1148) gelden als de grondleggers van de westerse liefdesmystiek. In hun commentaren op het Hooglied identificeren zij de verliefde bruid met de menselijke ziel (anima, een vrouwelijk woord in het Latijn) en de al even verliefde bruidegom met Christus. Hun wederzijdse verlangen naar elkaar vormt de motor van het mystieke vergoddelijkingsproces. Hoewel Hadewijch zeker teksten van deze auteurs gelezen heeft, bevat haar werk toch relatief weinig verwijzingen naar het Hooglied. Naast het Bijbelse paradigma van de wederzijdse liefdesband tussen mens en God heeft ook het profane paradigma van de hoofse minne haar mystiek gevormd: de goddelijke beminde is als een wispelturige dame waarvan de ridder-minnaar nooit weet of zij zich zal geven of niet. Juist die onzekerheid wakkert de begeerte van de minnende ziel aan tot op een punt van exces waar zelfoverschrijding en -– ontlediging mogelijk zijn. Door de vermenging van een religieus en een hoofs discours wordt Hadewijch’s mystiek gerekend tot de zogenaamde mystique courtoise of hoofse mystiek.

Hadewijchs 1e strofische gedicht (lied)

context

Middeleeuwse tekstoverlevering

De drie handschriften met Hadewijchs volledige oeuvre die zich vandaag in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel (hs. A en B) en in de Universiteitsbibliotheek van Gent (hs. C) bevinden, dateren uit de veertiende eeuw en circuleerden in Brabantse mannenkloosters, meer bepaald kartuizerkloosters en augustijnerpriorijen, gemeenschappen die ook in contact stonden met spiritueel geïnteresseerde leken. Haar teksten blijken de grenzen van dit specifieke milieu nauwelijks te hebben overschreden. Jan van Ruusbroec (1293-1381), prior van het augustijnerklooster Groenendaal en auteur van een volumineus mystiek oeuvre dat via Latijnse vertalingen ook buiten Brabant verspreiding vond, heeft Hadewijch zeker gelezen, al citeert hij haar naar middeleeuwse gewoonte niet. Datzelfde geldt voor de clerici die rond 1300 een verzameling Middelnederlandse mystieke preken aanlegden, de Limburgse Sermoenen, waarin onder meer de tiende Brief van Hadewijch is verwerkt. In twee veertiende-eeuwse Hoogduitse religieuze verzamelhandschriften zijn een brief en enkele brieffragmentjes van ‘Sante Adelwip’ opgenomen. Verder zijn er brieven van Hadewijch terug te vinden in twee vijftiende-eeuwse verzamelhandschriften die gemaakt zijn in de Noordelijke Nederlanden. Het laatvijftiende- eeuwse handschrift R waarin iemand – vermoedelijk een leek op retraite in het kartuizerklooster Zelem bij Diest – een aantal teksten van Hadewijch overschreef, vormt de laatste getuigenis dat Hadewijch werd gelezen. Haar werk werd nooit op de drukpers gelegd en raakte in de vergetelheid, tot de handschriften rond het midden van de negentiende eeuw werden herontdekt en uitgegeven.

Poissance D'amours - Mystics, Monks And Minstrels In 13th-century Brabant Bjorn Schmelzer, Graindelavoix

context

De zingende Hadewijch

Tot voor kort werden de Liederen van Hadewijch Strofische gedichten genoemd. In zijn baanbrekende studie De poëtica van Hadewijch (H&S, 1984) toonde medioneerlandicus Frank Willaert aan dat Hadewijch haar mystieke gedichten vormelijk had gemodelleerd op bestaande liederen, voornamelijk Noord-Franse trouvèrechansons. Daarvan zijn middeleeuwse melodieën bewaard gebleven. In 1992 reconstrueerde de Utrechtse musicoloog Louis Grijp melodieën voor vijf van Hadewijchs liedteksten. Later kwamen daar nog veertien liederen bij. Ze zijn te horen op de cd’s bij de nieuwe editie van Hadewijchs Liederen (Historische Uitgeverij, 2009). Intussen hebben verschillende oudemuziekensembles liederen van Hadewijch in hun repertoire opgenomen, bijvoorbeeld Camerata Trajectina onder leiding van Louis Grijp en Graindelavoix onder leiding van Björn Schmelzer.

Dat een aantal van de gedichten nu gezongen kunnen worden, maakt Hadewijchs werk aantrekkelijker voor de bühne. In 2002 tourden twee voorstellingen door Vlaanderen en Nederland waarop teksten van Hadewijch werden voorgedragen en gezongen: Ende hieromme swighic sachte o.l.v. Aniko Daróczi, en Hadewijch. Die minne es al door Tine Ruysschaert. De geselecteerde teksten werden als bloemlezing uitgegeven bij respectievelijk Atlas en Davidsfonds. Op het MA festival 2018 in Brugge stond Minne – Hadewijch heruitgevonden geprogrammeerd, een concert waarin het ensemble voor oude muziek Psallentes samen op het podium stond met singer-songwriter An Pierlé. Liederen van Hadewijch werden afgewisseld met nieuwe muzikale creaties die An Pierlé had gemaakt in dialoog met Hadewijchs mystieke lyriek.

verwant werk

Jan van Ruusbroec

Die geestelike brulocht is het meest bekende en meest vertaalde werk van Ruusbroec en wordt algemeen als zijn meesterwerk beschouwd. Het biedt een ordelijke en harmonische beschrijving van het mystieke leven, d.w.z. een leven dat gegrepen is door Gods liefde.

Die Geestelike brulocht in de literaire canon van 2015

Die Geestelike brulocht in de literaire canon van 2020

Pseudo-Hadewijch

In de twee jongste van de drie oeuvrehandschriften zijn dertien gedichten toegevoegd, de zogenaamde Mengeldichten 17-29. Deze pseudo-Hadewijchteksten vormen een brug tussen de liefdesmystiek van Hadewijch en de zogenaamde wezensmystiek of apofatische mystiek, waar de bekende Rijnlandse mysticus Meester Eckhart (gest. ca. 1328) een exponent van is. Terwijl bij Hadewijch de stormachtige begeerte naar de minne centraal staat, gaan de pseudo-Hadewijchteksten over de diepe stilte van het één zijn met God. De auteurs gebruiken door de scholastiek geïnspireerde abstracte begrippen als ‘eenvoldicheit’, ‘simpelheyt’ en ‘selvesheyt’, termen die in Hadewijchs lexicon niet voorkomen. Paradoxaal genoeg is het meest bekende citaat van Hadewijch, ‘alle dinghe sijn me te inghe’, in feite een citaat uit pseudo-Hadewijch. Op het poëziefestival Watou ’95 maakte Jan Fabre een kunstwerk bij Mengeldicht 21 dat met deze veelgeciteerde regels begint. Ook de Amerikaanse filosofe en schrijfster Becca Rothfield werd geïnspireerd door deze regel van pseudo-Hadewijch. Ze koos het als titel voor haar essaybundel All things are too small. Essays in praise of excess (2024) die handelt over de pijn van het verlangen en hoe daarmee om te gaan.

Hendrik van Veldeke

Hendrik van Veldeke wordt beschouwd als de eerste schrijver uit de Lage Landen van wie we de naam kennen. Hij werd geboren vóór of rond 1150 in Veldeke, een gehucht bij Spalbeek, dat tegenwoordig deel uitmaakt van Hasselt in Belgisch Limburg. Zijn precieze geboorte- en sterfdata zijn onbekend, maar hij was actief in de tweede helft van de 12e eeuw en overleed na 1184.

Van Veldeke schreef in het Maaslands, een Middelnederlandse variant, en wordt zowel tot de Nederlandse als de Duitse middeleeuwse literatuur gerekend.

In 2015 werd zijn Sente Servaas opgenomen in de literaire canon.

In de literaire canon van 2020 werden zijn Minneliederen opgenomen.

Vrouwelijke mystieke auteurs in de Nederlandse letterkunde

Hadewijch en Beatrijs van Nazareth zijn de bekendste, maar zeker niet de enige vrouwelijke mystieke auteurs uit de Nederlandse letterkunde. De beweging van de zogenaamde ‘moderne devotie’ die in de late veertiende eeuw opkwam en in de vijftiende eeuw een grote bloei kende in de Lage Landen, hechtte veel belang aan lezen en schrijven als devotionele praktijk. Daardoor heeft deze beweging tot een grote handschriftelijke productie geleid. De focus lag daarbij echter op het overschrijven en overdenken van bestaande teksten, bv. passages uit het evangelie. Toen Alijt Bake (1415-1455), een Utrechtse vrouw die intrad in het Gentse klooster Galilea, eigen teksten schreef over haar innerlijke leven en over haar visie op het pad naar mystieke volmaaktheid, werd ze door het bestuur van de orde gestraft met verbanning. In Brief uit ballingschap verdedigt ze haar visie dat innerlijke spiritualiteit de essentie vormt van het religieuze leven. Haar tekst Mijn beghin ende voortganck is de vroegste autobiografie in de Nederlandse letterkunde.

Ook uit Utrecht afkomstig, maar een generatie jonger, is Berta Jacobs, beter bekend als Zuster Bertken (ca. 1426-1514). Zij liet zich op dertigjarige leeftijd inkluizen in de Buurkerk in Utrecht en schreef daar tijdens haar lange leven meerdere teksten over haar innerlijke leven, zowel lyrische teksten als proza. Ze ontwikkelde haar eigen spirituele oefeningen, waarin het lijden van Christus centraal staat. Naast haar passieboekje zijn ook een kerstvisioen en een achttal devote liederen van haar bewaard gebleven. Deze teksten werden kort na haar dood gebundeld en meerdere keren gedrukt.

Een opmerkelijke mystieke schrijfster uit de zeventiende eeuw is Maria Petyt (1623-1677). Ze leefde eerst als begijn in Gent en later als karmelietes in Mechelen. Op aanraden van haar biechtvader Michael a S. Augustino schreef ze haar mystieke ervaringen en innerlijke overwegingen neer. De compromisloze zelfanalyse, in combinatie met de vloeiende stijl, originele woordenschat en rijke beeldspraak, maken dat Petyts prozateksten tot de meest markante geschriften uit de zeventiende eeuw behoren. Na haar dood werden ze door haar biechtvader gebundeld en uitgegeven onder de titel Het leven van de weerdighe moeder sr. Maria a Sancta Teresia (alias) Petyt, een boek van niet minder dan 1500 pagina’s.

Katholieke versus vrijzinnige Hadewijch

De historische figuur achter de schrijfster Hadewijch is tot op vandaag onbekend. De Gentse historicus Paul Fredericq (1817-1887) identificeerde haar met de Brusselse begijn Heilwich Bloemardinne (ca. 1265-1338) die tot de ketterse ‘sekte van de vrije geest’ zou hebben behoord, waartoe ook de in 1310 op de brandstapel gestorven Marguerite Porete door haar inquisiteurs werd gerekend. Deze identificatie maakte Hadewijch tot een icoon van het negentiende-eeuwse liberale antiklerikalisme. De filoloog-jezuïet Jozef van Mierlo (1878-1958) die in de jaren 1920 en 1940 de eerste kritische editie van haar werk verzorgde, heeft dit beeld heftig bestreden. Zijn Hadewijch is door en door orthodox en hij promootte ‘onze Vlaamse Sint-Theresia’ onverdroten als model voor de moderne katholieke vrouw. Zulke flagrante vormen van toe-eigening zijn vandaag in het wetenschappelijke bedrijf niet meer mogelijk. Een consensus over wanneer Hadewijch precies geleefd heeft, en wat haar precieze profiel nu was – begijn of non, adellijk of burgerlijk, orthodox of heterodox – is er in de Hadewijchstudie echter nog steeds niet. Ook in het bredere culturele veld blijven verschillende Hadewijchbeelden probleemloos naast elkaar bestaan. In de studie die de Belgische situationistische theoreticus en activist Raoul Vaneigem schreef over Le mouvement du libre-esprit (Éditions Ramsay, 1986; The Movement of the Free Spirit, Zone Books, 1998) worden Hadewijch, Beatrijs van Nazareth en Heilwich Bloemardinne zonder onderscheid als antisystemische vrijdenkers neergezet. De Nederlandse theoloog en pastor Adrie Lint wil met zijn website over Hadewijch dan weer juist ‘haar inspirerende minne aan andere gelovige en zoekende mensen doorgeven’.

Hadewijch en Verwey

Vlak voor de Eerste Wereldoorlog en ook daarna, in het interbellum, was mystiek en vogue onder kunstenaars en intellectuelen. In de zogenaamde ‘nieuwe mystiek’ staat het zoeken naar contact met de onzichtbare wereld centraal, met het mysterie dat door het verlichtingsdenken uit het leven was weggedrongen. De van religie doordrongen middeleeuwen boden inspiratie, en vooral het genre van het visioen trok de aandacht. Geïnspireerd door de Duitse vertaling van Hadewijchs Visionen door Friedrich Markus Huebner (Insel Verlag, 1917) maakte letterkundige Albert Verwey (1865-1937) een moderne Nederlandse vertaling die hij in afleveringen publiceerde in het tijdschrift De Beweeging (1917). Het was het begin van een langdurige fascinatie voor Hadewijch. In haar studie ‘Welk een ketter is die vrouw geweest’. De plaats van Albert Verwey in de Hadewijchreceptie (Verloren, 2009) heeft Annette van Dijk aangetoond dat Verwey ook op bevlogen wijze college over haar gaf, en dat hij gedichten over haar schreef.

Hadewijch bij hedendaagse dichters

In de meest recente bundel van voormalig ‘Dichter des vaderlands’ Charles Ducal (De buitendeur, 2014) is het gedicht ‘Hadewijch’ opgenomen. Ducal is niet de enige hedendaagse dichter die Hadewijch nog leest. ‘Ik liplees haar oerwoet, / op de tast en in het donker, / dat zich kromde waar het klaarde’, klinkt het in het gedicht ‘Discant’ van Stefaan Van den Bremt (Blauw Slik, 2013). Voor de poëzie die Erwin Mortier in 2005 schreef bij foto’s van het kloosterpand van de Minderbroeders in Gent, zocht hij inspiratie bij de Middelnederlandse mystici Hadewijch en Ruusbroec (Uit één vinger valt men niet, 2005). Zijn ‘Hadewijch-variaties’ werden genomineerd voor de Herman de Coninckprijs 2007. In datzelfde jaar, 2007, stelde Hans Groenewegen een themanummer ‘Hadewijch’ samen voor het tijdschrift Revolver (Revolver 135). Naast een grondig essay van zijn hand over de invloed van Hadewijch op de moderne Nederlandstalige poëzie in de twintigste en de jonge eenentwintigste eeuw, bevat het nummer dertig nieuwe gedichten. Ze werden door Vlaamse en Nederlandse auteurs geschreven als respons op drie teksten van Hadewijch – een brief, een visioen, een lied – die Groenewegen hun had toegestuurd. Een opvallende afwezige in dit nummer is H.C. ten Berge, die een innige band met Hadewijch heeft: ‘Jij overheilig wijf, / Je bent in alles / Wat ik schrijf aanwezig’ (Nieuwe Gedichten, 1981).

Internationale doorwerking

In 2009 was de film Hadewijch van de Franse filosoof en cineast Bruno Dumont te zien op alle grote filmfestivals. Dumont wilde met deze controversiële film een visuele reflectie brengen over wat mystiek vandaag kan betekenen. Hadewijch en haar teksten vormden zijn uitgangspunt. Deze casus van creatieve Hadewijchreceptie toont aan dat Hadewijch leeft in Frankrijk. Sinds de kartuizermonnik J.B. Porion haar werk in 1954 naar het Frans vertaalde, heeft ze een eigen niche verworven in het francofone culturele veld. Gezaghebbende figuren als de psychoanalyticus Jacques Lacan en de cultuurhistoricus Michel de Certeau citeerden haar. Haar teksten zijn aldoor in de boekhandel beschikbaar door herdrukken en nieuwe vertalingen. Schrijfster Jacqueline Kelen, auteur van de geromantiseerde biografie Hadewijch, où la voie glorieuse (Albin Michel, 2011) vertelt gepassioneerd over deze ‘femme libre et ardente’

Hadewijchs teksten hebben ook buiten Europa invloed. De gelauwerde Argentijnse dichter Juan Gelman dialogeert in zijn gedichten niet alleen met figuren uit de Spaanse mystiek, zoals Theresia van Avila, maar ook met Hadewijch, die hij in de vertaling van Porion leerde kennen (Juan Gelman, Plaatsen en Kanttekeningen/Citas y Commentarios (1982), Uitgeverij P, 2008). Sinds 1980 is Hadewijchs verzamelde werk in het Engels beschikbaar in de wijdverspreide reeks Classics of Western Spirituality. Het werd sindsdien als bron gebruikt voor talloze studies, academische zowel als populariserende, over begijnen, vrouwelijke auteurs en mystiek. En het genereert ook in de Angelsaksische wereld creatieve responsen. De gedichtenreeks Transgressive Saints waarvoor de Australische dichter James Charlton in 2006 genomineerd werd voor de Broadway Poetry Prize, bevat een gedicht getiteld ‘Hadewijch of Antwerp, Convent Garden, 1233’.

Hadewijch en de millennials

In 2016 publiceert de Nederlandse schrijfster Emy Koopman de psychologische roman Orewoet. Daarin onderzoekt ze ‘de flinterdunne grens tussen waanzin en liefde’ (zoals de flaptekst het zegt), een toestand waarvoor volgens de auteur de hedendaagse taal geen woord heeft, maar Hadewijch wel: orewoet. Terwijl orewoet bij Hadewijch de passievolle hartstocht tussen mens en God beschrijft, laat Koopman orewoet woeden tussen twee menselijke geliefden. De liederen van Hadewijch vormen een belangrijk motief in de roman: Dirk geeft een exemplaar van Hadewijchs poëzie cadeau aan May, in de hoop dat de lectuur van die zinderende zinnen over de minne haar even verliefd op hem zal maken als hij is op haar.

Niet alleen Koopman, maar ook andere auteurs uit de zogenaamde ‘millennialgeneratie’ vinden inspiratie in het werk en gedachtegoed van de middeleeuwse mystici. In De Consequenties (2014), de debuutroman van Niña Weijers die handelt over de existentiële keuze tussen leven of verdwijnen, brengt de muziek van Hildegard van Bingen het hoofdpersonage Minnie Paris als het ware tot leven. In de roman Oersoep (2023), waarin auteur Bregje Hofstede diverse vormen van extase verkent, draagt de goede vriendin van de ‘ik’ de naam Hadewijch. Dat Hofstede een bijzondere band met Hadewijch heeft, bleek ook uit de bijdrage die ze schreef voor de reeks ‘De verrijzenis’ van De Standaard (8 april 2022), waarin hedendaagse auteurs gevraagd werd welke auteur uit het verleden ze graag een tweede leven zouden geven. Hofstede koos voor ‘Lifestylecoach Hadewijch’.

Wat deze nieuwe generatie vrouwelijke auteurs verbindt, is dat hun personages hun identiteit ontwikkelen middels hun relatie tot andere mensen en de dingen om hen heen. In die relaties spelen affectiviteit en ethiek een belangrijk rol. Dit zogenaamde ‘radicale relationisme’ rijmt goed met de grondtoon van de middeleeuwse mystiek, waarin de mens via de liefdesrelatie met God naar spirituele ontwikkeling streeft. Ook op het vlak van genre zijn er raakvlakken. De middeleeuwse mystiek wordt ook wel de geboorteplek van de autobiografie genoemd en de millennialauteurs hebben een voorkeur voor het genre van de autofictie.

Meer weten

Audio en video

Klara maakte een prachtige podcast over de literaire canon. Vijftig lezers vertellen daarin over hun favoriete canonwerk. In deze aflevering hoor je professor middeleeuwse literatuur Veerle Fraeters over de Liederen van Hadewijch

Bekijk de online tentoonstelling 'Moderne Hadewijch-receptie: zes markante momenten' op Paukeslag.
In 2009 was de film Hadewijch van de Franse filosoof en cineast Bruno Dumont te zien op alle grote filmfestivals. Dumont wilde met deze controversiële film een visuele reflectie brengen over wat mystiek vandaag kan betekenen. De trailer kan je hier bekijken.
Edities
De liederen van Hadewijch zijn o.m. te vinden in deze edities:
- Van Mierlo, Jozef (ed.), Hadewijch. Strophische Gedichten. I. Tekst en commentaar. 2. Inleiding (Leuvense studieën en tekstuitgaven 13). Antwerpen e.a.: Standaard-Boekhandel, 1942.
- Hadewijch. Liederen. Uitgegeven, ingeleid, vertaald en toegelicht door Veerle Fraeters en Frank Willaert, met een reconstructie van de melodieën door L.P. Grijp. Groningen: Historische Uitgeverij, 2009.
Vertaalde versies
Vertaalde versies van haar liederen vind je in deze publicaties:
- Hadewijch. Minne is wonderzoet in al haar stormen. Een keuze uit de Mengeldichten en Strofische Gedichten van Hadewijch. Hertaling door Lucienne Stassaert. Leuven: P, 2002.
- Hadewijch, Liefdesliederen. Uit het Middelnederlands vertaald door Jan Kuijper, met een nawoord van Rosita Steenbeek. Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2010.
Meer achtergrond
Uitstekende bronnen voor meer achtergrond zijn:
- Paul Mommaers, Hadewijch. Schrijfster – Begijn – Mystica. Woord vooraf door Veerle Fraeters bij de nieuwe editie. Leuven: Peeters, 2003.
- 'Hadewijch'. Themanummer Revolver 135 (2007). Samenstelling Hans Groenewegen.
- Moderne Hadewijchreceptie: zes markante momenten, een online 'tentoonstelling' over de manier waarop (het werk van) Hadewijch door de eeuwen heen werd ontvangen en toegeëigend. Uitleg in woord en beeld door Veerle Fraeters en Sarah Menu voor Paukeslag, het digitaal platform voor levend poëzie-erfgoed.
- Mooc Middelnederlands
- God is liefde’ – Vergeten liefdesverhalen, een online lespakket door Sander Vloebergs over vrouwelijke liefdesmystiek in de late middeleeuwen met focus op Hadewijch.
- In de online school Spirituele meesters van Otheo legt Veerle Fraeters de spiritualiteit van Hadewijch uit.
Muziek
- Pacxken van Minnen. Middeleeuwse muziek uit de Nederlanden, Camerata Trajectina, 1992.
- Poissance d'amours – Mystics, Monks & Minstrels in 13th century Brabant. Ensemble Graindelavoix onder leiding van Björn Schmelzer, 2008.
- Hadewijch, Liederen. 4CD-luisterboek bezorgd door Veerle Fraeters en Frank Willaert. Amsterdam: Rubinstein, 2009. Ook online te beluisteren op de site van het Ruusbroecgenootschap van de Universiteit Antwerpen.
- Via vogala.org: Lied 40 en Lied 45.
Educatief
Hedendaagse auteurs over Hadewijch
- Schrijver Peter Verhelst kiest in 'Passage' (De Morgen, 10/02/2016) een fragment van Hadewijch.
- In Michiel Cox' debuutroman Messias van niks is een heel dorp in de ban van een hedendaagse incarnatie van Hadewijch.
- Bregje Hofstede laat in de reeks ‘De Verrijzenis’ (De Standaard, 08/04/2022) Hadewijch uit de dood opstaan.

Fragment

Lied 34

Bron: Hadewijch. Liederen. Uitgegeven, ingeleid, vertaald en toegelicht door Veerle Fraeters en Frank Willaert, met een reconstructie van de melodieën door L.P. Grijp. Groningen: Historische Uitgeverij, 2009, p. 258-263.

Deze editie werd uitgegeven met vier cd’s waarop alle liederen te beluisteren zijn in gezongen of gesproken versie. Uitvoerders: Agnes De Graaff, Els Janssens en Els van Laethem (zang), Veerle Fraeters, Frank Willaert en Ilse Wijnen (voordracht). De cd’s zijn ook online te beluisteren. Lied 34 is te vinden op cd 3.

Dit lied roept de minnaars op om zich altijd en helemaal over te geven aan de hoge minne, of ze nu pijn of vreugde ervaren. Pijnlijke ervaringen bieden immers de kans om te groeien en zelf meer minne te worden. Wie volhoudt zal erin slagen om ongeacht de omstandigheden altijd het perspectief van de pure liefde in te nemen. Dan versmelt de minnaar met de goddelijke minne. De lyrische ik betreurt dat ze die eenheid nog niet heeft bereikt en spoort iedereen aan om niet op te geven.

1. In allen tiden, nuwe ende out,

si hi der minnen onderdaen

– de somer heet, den wenter cout –,

die minne van minnen wilt ontfaen.

Hi sal met vollen dienste staen

in hoger minnen hantieren.

Soe wert hi minne met minnen saen,

dat en mach hem niet failieren.

2. Suer ende donker ende overwreet

sijn der minnen weghe in haer beghin.

Eer selc met minnen dienste gesteet,

failieert hi dicke ane den sin:

daer hi waent verliesen, hets al gewin.

Waerbi mach men dat bekinnen?

Dats die en sparen meer noch min

dan al hen gheven in minnen.

3. Die meneghe twifelen ane de minne,

dies hem die arbeit dunct te swaer

ende si ten eersten niet en nemen inne.

Si dinken: ‘Soutstu dolen daer?’

Ware hen de loon vore de oghen claer,

die minne ghevet ten inde,

ic dar wel segghen openbaer:

si doelden hare ellende

4. Noch nie en wart sake in minnen verloren

die men doer minne ye ghedede.

Minne geldet emmer, na ochte voren.

Minne es altoos der minnen mede.

Minne kent met minnen der minnen sede.

Haere nemen es altoos gheven.

Minne ghevet met hare behendichede

wel meneghe doot int leven.

5. Hets oversuete in minne verdolen

hare welde weghen, die minne doet gaen.

Het blivet den vremden wel verholen,

maer die met waerheiden minne gestaen,

si selen met minnen in minnen doergaen

al dat rike, daer minne es vrouwe,

ende al dat heerscap met hare ontfaen,

ende doresmaken hare edele trouwe.

6. Die smake die trouwe in minne ghevet,

wie el iet seget dat weelde sij,

die hevet ye sonder weelde gelevet,

nadien dattic versinne mi.

Want hets hemelsche genoechte vri,

te vollen, sonder gebreken:

‘Du mi al lief ende ic al di.’

Daer nes gheen ander spreken.

7. Die dus in minnen sijn worden een,

ic mach wel swighen hoet hen steet.

Noch sien, noch spreken, dats mijn leen.

Want ict met wesene niet en weet

hoe lief daer lief al ommeveet

ende ghebruken een gheven.

Wat wondere eest dat mi rouwe versleet,

dat mi dat noch es ontbleven?

8. Dat ic der minnen ye ure ghebrac,

berouwet mi sere. Dan nes wonder niet.

Met rechte doeghics onghemac

dat ic mi ye so nederliet.

Want mi de minne al goet onthiet,

ochte ic ye so hoghe gedachte

te werkene int rike dat si mi hiet,

int hoochste van haren ambachte.

9. Dat rike daer ons de minne toe riet,

ende tambacht dats ons werken hiet,

dats minnen plegen ende anders niet,

met al den dienste die daertoe gheet.

Die dit met trouwen wel versteet

te werkene in allen zinnen,

hi est dien minne al beveet

ende hi wert al een in minnen.

10. Hiertoe so manic alle de fine,

die minne met minnen willen ghestaen,

aldus in minnen dienste te sine,

in al haer comen, in al haer gaen.

Hare opheffen, haer nederslaen

si hem al even soete.

Soe werden si minne met minnen saen.

Dies ons God hulpen moete.

1. In alle seizoenen, nieuw en oud,

in de hete zomer, in de koude winter

weze hij onderdanig aan de minne

die minne van minne wil ontvangen.

Hij zal zich met totale toewijding

toeleggen op hoge minne.

Zo wordt hij snel minne met minne.

Dat kan hem niet ontgaan.

2. Zwaar en donker en verschrikkelijk

zijn de paden van minne in het begin.

Vooraleer iemand voldoet in de minnedienst

wordt hij dikwijls van de wijs gebracht:

wanneer hij denkt te verliezen, blijkt het allemaal winst!

Hoe krijgt men daar greep op?

Door zichzelf in geen enkel opzicht te ontzien,

en zich helemaal aan minne te geven.

3. Velen hebben hun twijfels over de minne,

omdat de inspanning hen te zwaar lijkt

en ze in het begin niets terugkrijgen.

Ze denken: ‘Moet je daar gaan ronddolen?’

Stond het loon hun helder voor ogen,

dat minne uiteindelijk geeft,

dan durf ik duidelijk te zeggen:

ze zouden wat graag dolen in haar vreemde land.

4. Nog nooit ging in minne verloren,

wat men ooit omwille van minne deed.

Minne loont altijd, vroeg of laat.

Minne is altijd het loon van minne.

Minne kent met minne de aard van de minne.

Haar nemen is altijd geven.

Minne geeft, listig als zij is,

menige dood tijdens het leven.

5. Het is overheerlijk in minne te verdwalen

langs haar woeste wegen, waarover minne ons doet gaan.

Het blijft voor de vreemden totaal onbegrijpelijk,

maar wie oprecht in minne staande blijven,

die zullen met minne in minne

het hele rijk doortrekken waar minne heerseres van is,

en met haar alle macht verkrijgen,

en haar edele trouw ten volle smaken.

6. Wat de smaak betreft, die trouw in minne geeft –

wie iets anders genot noemt,

die heeft altijd zonder genot geleefd,

naar mijn mening,

want het is een hemelse, vrije geneugte,

volmaakt, zonder dat iets eraan ontbreekt:

‘Jij bent helemaal van mij, lief, en ik helemaal van jou’.

Iets anders kan daar niet worden gezegd.

7. Wie op deze wijze in minne één geworden zijn –

ik zwijg best over hoe het met hen gesteld is.

Niet zien, niet spreken, dat is wat mij toekomt.

Want ikzelf weet niet uit ervaring

hoe lief en lief elkaar daar innig omhelzen

en elkaar genot schenken.

Is het een wonder dat verdriet mij terneerdrukt,

omdat dat me nog onthouden werd?

8. Dat ik ten aanzien van de minne ooit tekortschoot,

berouwt me zeer. Dat mag geen wonder heten.

Terecht heb ik er verdriet over

dat ik me ooit zo laaghartig gedroeg.

Want de minne beloofde me alle goeds,

als ik ooit de volle bereidheid zou hebben

om te werken in het rijk dat ze me beloofde,

in haar hoogst mogelijke ambt.

9. Het rijk waar de minne ons heen lokte,

en het ambt die ze ons beval uit te oefenen,

is: minnen en niets anders,

met alle dienst die daarbij hoort.

Wie erin slaagt dit trouw

te volbrengen, in alle opzichten,

wordt door minne helemaal omhelsd

en wordt helemaal een in minne.

10. Ik roep alle edele mensen op,

die met minne in minne staande willen blijven

om zo ten dienste van minne te staan,

in al haar komen, in al haar gaan.

Of zij hen nu verheft of neersmakt,

het weze hen al even zoet.

Zo worden ze snel minne met minne.

Moge God ons daarbij helpen.

Liederen

Tags

Links

Deel dit werk

Charismatische schrijfster

Waardering

Jan van Ruusbroec

Pseudo-Hadewijch

Vrouwelijke mystieke auteurs in de Nederlandse letterkunde

Katholieke versus vrijzinnige Hadewijch

Hadewijch en Verwey

Hadewijch bij hedendaagse dichters

Internationale doorwerking

Hadewijch en de millennials

Meer weten