Van den vos Reynaerde
Een canon van de Nederlandstalige literatuur is ondenkbaar zonder Van den vos Reynaerde. Dit klassieke dierenverhaal vertelt hoe de dieren samenkomen op de hofdag van koning Nobel de leeuw, waar het klachten regent over het wangedrag van Reynaert de vos, de enige afwezige.
De koning besluit dat de verdachte moet worden gedagvaard om te worden berecht. Als eerste wordt Bruun de beer eropuit gestuurd om Reynaert te halen, maar hij wordt door de vos in de luren gelegd en keert meer dood dan levend terug aan het hof. Vervolgens is het de beurt aan Tibeert de kater, die evenwel eenzelfde behandeling ondergaat. Met de derde bode, Grimbeert de das, Reynaerts oom en zijn enige pleitbezorger aan het hof, gaat de vos uiteindelijk wel mee. Zo begint het tweede deel van het verhaal. Reynaert wordt ter dood veroordeeld, maar weet in zijn laatste woord een ongelooflijk leugenverhaal op te dissen waarmee hij de koning faliekant misleidt, zodat hij gratie krijgt. Als het bedrog aan het licht komt, is de vos al lang verdwenen. De koning is door zijn eigen schuld vernederd voor de ogen van zijn onderdanen.
De drie s’en van de Reynaert: stijl, structuur en strekking
De Vlaamse Reynaert heeft een sublieme stijl. De verzen lopen als een trein – luister naar de voordracht door Frank Willaert op www.dereynaert.nl! – en worden gekenmerkt door zowel snijdende als subtiele humor. Daarnaast heeft ‘onze’ Reynaert een hechte, afgeronde structuur, waardoor het werk zich laat lezen als een moderne roman. Met de moderne roman heeft het werk ook zijn diepgravende en verontrustende ‘boodschap’ gemeen.
De enige tekst uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis ‘die nog nooit door iemand saai is gevonden’.
De dieren in de Reynaert zijn net mensen, met alle valse pretenties, opportunisme en hebzucht van dien, en dat geldt zelfs voor de koning, die in de Vlaamse Reynaert een groot demasqué beleeft. Vooral het tweede deel, waarin de Vlaamse dichter nagenoeg volledig origineel is, bouwt op naar een climax in de vorm van de confrontatie tussen de eenling (Reynaert) en de macht. Met zijn overwinning toont de vos de superioriteit van het bloedintelligente individu, maar ook de zwakte van bestuurders die, als het erop aankomt, het algemeen belang verkwanselen voor eigenbelang. Van een komisch verhaal over de vos als slimmerik heeft de Vlaamse dichter satirische en in laatste instantie subversieve literatuur weten te maken.
Deze Vlaamse tekst van omstreeks 1260 is vanaf zijn herontdekking in de negentiende eeuw als een meesterwerk erkend, en rotsvast in de canon verankerd gebleven. Volgens literatuurhistoricus W.P. Gerritsen is het de enige tekst uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis ‘die nog nooit door iemand saai is gevonden’. Andere landen – Frankrijk, Duitsland, Engeland, Italië – hebben ook hun Reynaertverhalen, maar die werden nooit in dezelfde mate gewaardeerd. Wat is het geheim van Van den vos Reynaerde dan? De grote populariteit ervan lijkt gebaseerd te zijn op drie elementen: stijl, structuur en strekking.
Alles wijst erop dat Van den vos Reynaerde al in zijn eigen tijd zeer bijzonder werd gevonden. Het is het enige Middelnederlandse epische gedicht dat een Latijnse vertaling mocht beleven, en de Middelnederlandse tekst raakte al spoedig ruim verspreid. De Reynaert is zelfs het eerste Nederlandstalige literaire werk dat in gedrukte vorm verscheen. Het verhaal reisde eeuwenlang in druk door heel Europa. Zo kwam het kort voor 1800 onder de ogen van de geniale Goethe, die levenslang een liefhebber van het verhaal zou blijven en met zijn genie meteen de kern trof: ‘Eeuwen geleden zou een dichter dit hebben berijmd? Hoe is dat mogelijk? De stof is immers van gisteren en vandaag!’
Wie schreef die grandioze Reynaert? Meer dan de voornaam van de dichter weten we feitelijk niet: Willem – en dat hij eerder een Madoc schreef, waarvan geen letter is bewaard. Maar misschien is dat, in onze tijden van al die zwaar geprofileerde literaire schrijvers met al hun opzichtig autobiografisch werk, wel zo mooi. Het aura van Van den vos Reynaerde berust enkel op de tekst. De canon kan en wil er niet omheen.