Moriaen

Name: KANTL
Price range: $

Canon 2025 ± 1275, ridderroman

De Arthurromans spreken al eeuwenlang tot de verbeelding, maar tussen al die ridders en avonturiers is er maar één zwarte ridder: Moriaen. Zijn verhaal – bijna 800 jaar oud, maar verrassend actueel – toont hoe het Arthurgenre ruimte biedt voor transformatie, diversiteit en nieuwe perspectieven.

Links

Deel dit werk

Koning Arthur en de ridders van de ronde tafel waren in de middeleeuwen bijzonder geliefd. In grote delen van Europa werden verhalen over hen verteld. Aanvankelijk waren dat mondelinge verhalen, maar vanaf de twaalfde eeuw werden de spannende avonturen over de legendarische koning en zijn ridders meer en meer op schrift vastgelegd. Vooral de Franse dichter Chrétien de Troyes heeft veel bijgedragen aan de populariteit van het genre. Hij schreef als eerste over Lancelot, die een geheime relatie had met koningin Guinevere, en over Perceval, die op queeste ging naar de mysterieuze graal – een verhaal dat hij rond 1190 schreef voor de graaf van Vlaanderen, maar dat hij zelf niet heeft kunnen voltooien.

De queeste van de zwarte ridder

De verhalen van Chrétien werden aangevuld en geïmiteerd, vertaald en bewerkt. Nieuwe personages maakten hun opwachting en zij beleefden op hun beurt spannende, sprookjesachtige avonturen: het middeleeuwse publiek kon er niet genoeg van krijgen. En toch loopt er in die verhalenwereld slechts één zwarte ridder rond. Zijn naam is Moriaen en zijn verhaal wordt verteld in de Middelnederlandse Roman van Moriaen. Moriaen is geboren in het land Moriane, waar alle mensen zwart zijn. Zijn vader is Agloval, ridder van de ronde tafel en broer van Perceval. Agloval had een korte relatie met de moeder van Moriaen, maar was vertrokken zonder te weten dat ze zwanger was.

Hij beloofde wel terug te keren en met haar te huwen, maar daar was niets van gekomen. Voor Moriaen en zijn moeder waren de gevolgen desastreus: ze verloren al hun bezittingen en werden met schande overladen. Eenmaal volwassen trekt de boomlange, zwarte Moriaen eropuit om zijn vader aan zijn belofte te herinneren.

En zo komt Moriaen naar het rijk van koning Arthur. Lancelot en Walewein zijn al negen dagen onderweg om Perceval te zoeken en vinden plots deze zwarte ridder op hun weg. Omdat Moriaen dreigende taal uitslaat, daagt Lancelot hem uit voor een duel. Dat wordt een hevig gevecht van leven op dood. Walewein houdt zich afzijdig. Hij bedenkt dat de ridder er weliswaar uitziet alsof hij regelrecht uit de hel komt – hij is, afgezien van zijn tanden, zo zwart als een raaf – maar hij heeft hem ook de naam van God horen uitspreken. Walewein haalt de twee vechtjassen uit elkaar en dan vertelt Moriaen zijn verhaal. Lancelot en Walewein zijn tot tranen geroerd. Ze besluiten samen verder te trekken op zoek naar Perceval én Agloval.

Moriaen blijft tijdens zijn zoektocht moeite ondervinden bij contacten met witte mensen. Wanneer hij een boot wil nemen, vluchten de schippers weg omdat ze denken dat hij een duivel is. Uiteindelijk worden alle individuele en gemeenschappelijke queesten van de rondetafelridders echter tot een goed einde gebracht: Agloval en Perceval worden teruggevonden, een grote vijand van Arthur wordt verslagen, en Agloval huwt met de moeder van Moriaen. Moriaen wordt uiteindelijk door iedereen gerespecteerd en ook zijn moeder is in ere hersteld. Eind goed, al goed.

Wereldliteratuur

Moriaen blinkt uit in de manier waarop emoties voelbaar worden gemaakt: angst, vertwijfeling, opluchting. Een canontekst werd het verhaal vooral dankzij de Engelse vertaling die Jessie L. Weston in 1901 publiceerde. Zij zorgde ervoor dat ‘Sir Morien’ zijn entree maakte in de wereldliteratuur. Vooral de laatste jaren blijkt hoe inspirerend dit personage is. Zo publiceerde de Britse dichter Jay Bernard The Red and Yellow Nothing (2014), in de ondertitel aangeduid als een ‘prequel to the tale of Sir Morien’. Moriaen is hier non-binair – net als de dichter – en maakt de nodige transformaties door vooraleer de wereld van Arthur te betreden. Heel bijzonder is ook Sir Morien, The Legend of a Knight of the Round Table (2023), een prentenboek voor kleuters dat is geschreven door de Amerikaanse succesauteur Holly Black samen met dichter Kaliis Smith en illustrator Ebony Glenn. Moriaen heeft zijn kwaliteiten als ridder niet enkel aan zijn witte vader te danken, zo blijkt:

Prince Morien was brave and clever and true. He lived with his mother, a princess, in northern Africa. Together, they went on many quests – doing good and having daring adventures. They tamed a dragon in Timbuktu. They surfed with crocodiles on the Nile and vanquished every last vegetable on the dinner table.

Wit of zwart, oud of jong, man of vrouw: de transformaties maken dat velen zich kunnen identificeren met deze avontuurlijke ridder.

Andere verhalen over koning Arthur

In de dertiende en veertiende eeuw bestonden er in het Middelnederlands veel verhalen over koning Arthur en de ridders van de ronde tafel, en die verhalen zijn relatief goed bewaard gebleven. De omvangrijke Franstalige Lancelot-Graalcyclus – over de opkomst en ondergang van koning Arthur – is maar liefst drie keer vertaald in het Middelnederlands. Twee van die vertalingen kennen we enkel uit fragmenten, maar de Lancelotcompilatie biedt een groot deel van de derde vertaling. In deze Lancelotcompilatie zijn bovendien zeven andere Arthurromans geïntegreerd, waaronder de Roman van Moriaen, en vermoedelijk werd de compilatie voorafgegaan door een verhaal over de graal en de tovenaar Merlijn, op rijm gezet door Jacob van Maerlant en Lodewijk van Velthem (Historie van den grale en Merlijncontinuatie). Daarnaast kennen we ook de Roman van Ferguut en de Roman van Walewein volledig. Ferguut vertelt over een boerse jongen die een verliefde jonkvrouw grof afwijst maar uiteindelijk toch haar hand weet te winnen. Walewein gaat over een queeste naar een vliegend schaakspel, een verhaal waarin de vele verhaaldraden op sprookjesachtige wijze in elkaar zijn gedraaid. Omdat Walewein aantoonbaar een oorspronkelijk Middelnederlandse tekst is – geen vertaling of bewerking uit het Frans – heeft deze roman sinds de herontdekking in de negentiende eeuw veel aandacht gekregen van wetenschappers en kunstenaars in Nederland en Vlaanderen.

Het handschrift van Moriaen

Het verhaal van Moriaen is in slechts één middeleeuws handschrift volledig bewaard gebleven, de befaamde Lancelotcompilatie uit het begin van de veertiende eeuw. Deze compilatie is opgebouwd uit een Middelnederlandse vertaling van de Franse Lancelot-Graalcyclus waaraan losse verhalen zijn toegevoegd. Al die verhalen zijn door een compilator – vermoedelijk de Brabantse dichter Lodewijk van Velthem – tot één geheel gesmeed.

De compilator heeft de Roman van Moriaen niet ongewijzigd overgenomen. Zo zijn er aanwijzingen dat Moriaen in het oorspronkelijke verhaal niet de zoon was van Agloval, maar van Perceval. In de compilatie was dat niet houdbaar, want de graalridder Perceval zou in de Lancelot-Graalcyclus sterven als maagd. In het handschrift wordt dit probleem expliciet aangehaald:

Som die boeke doen ons weten

Dat hi Perchevals sone was

Ende som boke secgen oec das

Dat hi was Acglavaels soene.

(‘Voor een deel laten de boeken ons weten dat hij de zoon van Perceval was, maar sommige boeken zeggen ook dat hij de zoon van Agloval was.’)

De aanpassingen zijn niet overal even goed gelukt. Zo heeft Agloval een voorspellende droom die niet op hem betrekking heeft, maar op zijn broer Perceval. Doordat de compilator de tekst niet ongewijzigd heeft gelaten, is het moeilijk vast te stellen welke verzen van de Roman van Moriaen oorspronkelijk zijn en welke zijn aangepast.

Black Lives Matter

Moriaen heeft het niet gemakkelijk als ridder. Omdat hij zwart is, zijn de mensen bang voor hem. Ze associëren hem met de hel en de duivel. Het is verloren moeite zulke vooroordelen te bestrijden, denkt Moriaen wanneer hem de toegang tot een veerboot is ontzegd:

Wat hulpet dat een man doet

Pine die hi verloren siet?

Men vorde mi daer over niet

Om dat ic ben van Moriane

Ende ic hebbe andere gedane

Dan die hier te lande behoren.

(vs. 2444-2449)

(‘Waarom zou iemand moeite doen voor iets dat al verloren is? Men wilde mij niet overzetten omdat ik uit Moriane kom en een ander uiterlijk heb dan degenen die thuis zijn in dit land.’)

Doordat Moriaen wel respect krijgt van koning Arthur en de ridders van de ronde tafel, kon het middeleeuwse publiek gaan beseffen hoe onzinnig discriminatie op basis van huidskleur wel is. Of zoals het in vers 771 wordt geformuleerd: ‘al was hi sward, wat scaetde dat?’ (‘Oké, hij was zwart, maar waarom zou dat nadelig zijn?’)

Is de Roman van Moriaen een vertaling?

Veel Middelnederlandse ridderverhalen zijn gebaseerd op Franse voorbeelden: het zijn vertalingen of bewerkingen van teksten die eerst in het Frans bestonden. De Roman van Moriaen wordt echter door veel wetenschappers beschouwd als een oorspronkelijk Middelnederlands verhaal, net als de Roman van Walewein. In het Frans is er immers geen verhaal overgeleverd over een zwarte ridder aan het hof van koning Arthur. Maar de kwestie is minder vanzelfsprekend dan ze misschien lijkt. Uit recent onderzoek blijkt dat zowel in het Nederlands als in het Frans zeker de helft van de ridderverhalen is verdwenen doordat de handschriften waarin ze werden overgeleverd in de loop der tijd verloren zijn gegaan. Zo kan ook een Frans voorbeeld van Moriaen in rook zijn opgegaan. Een aanwijzing in die richting is, opmerkelijk genoeg, te vinden in de Duitse literatuur: in de Parzival van Wolfram von Eschenbach, uit de vroege dertiende eeuw, komt een personage voor dat net als Moriaen is geboren uit de relatie van een witte ridder en een zwarte vrouw. Een verklaring voor deze overeenkomst is wellicht dat dit personage al bekend was lang voordat de Middelnederlandse Roman van Moriaen is geschreven.

Een auteur en diens oeuvre

Veel Middelnederlandse ridderromans zijn anoniem overgeleverd. We weten niet door wie ze zijn geschreven en ook niet of die auteurs nog andere werken hebben afgeleverd. Op basis van de rijmtechniek en overeenkomstige passages hebben wetenschappers echter de hypothese naar voren geschoven dat de auteur van de Roman van Moriaen minstens twee andere romans heeft geschreven: een vertaling van de Lancelot-Graalcyclus (Lantsloot vander Haghedochte) én Karel ende Elegast, een ridderroman die eveneens in deze canon is opgenomen. Het is inderdaad opvallend dat Elegast net als Moriaen een volledig zwarte wapenrusting draagt. En ook hij wordt aanvankelijk met de duivel geassocieerd.

Editie en vertalingen
- De Middelnederlandse tekst is uitgegeven door H. Paardekooper-Van Buuren & M. Gysseling, Moriaen. Zutphen: W.J. Thieme & Cie, 1971. Deze editie is ook opgenomen in de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL).
- Een Nederlandse prozavertaling geeft Ludo Jongen, Walewein, de neef van koning Arthur. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 1992, p. 69-139 (deze vertaling is ook te vinden in de DBNL).
- Een andere vertaling biedt Ingrid Biesheuvel, De ridders van de Ronde Tafel. Arturverhalen uit de Lage Landen. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2012, p. 295-370.
Meer weten
- Elissa Wuyts schreef voor Literatuurgeschiedenis.org een korte inleiding bij de Roman van Moriaen. Daar zijn ook enkele citaten met vertaling opgenomen.
- Op de website van Literatuurgeschiedenis.org is tevens een gefilmde smaakmaker bij het verhaal van Moriaen te vinden.
- Een introductie tot het Arthurgenre bieden de kennisclips over Koning Artur in de MOOC Middelnederlands.