Bezonken rood

Dat het overlijdensbericht herinneringen bij de verteller losmaakt, is te zacht uitgedrukt. Het bericht doet de tektonische platen van zijn geheugen over elkaar heen schuiven. Wat onderaan zat, komt bovenaan te liggen. Zo is ook de vertelling van Bezonken rood opgebouwd. Naast de tijdslaag waarin de ik-figuur het overlijden verneemt, hij in het bezit komt van zijn moeders fotoalbums, haar crematie en de plechtigheid plaatsvinden, verschijnt het verhaal van Liza, die in een stadje boven een klokkenwinkel woonde. Met haar heeft hij ‘zes à zeven jaar’ voordien een relatie gehad. Wat er echter vooral dagzoomt, is de periode van de Tweede Wereldoorlog. Als kleuter is Jeroen Brouwers tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië ondergebracht in een kamp samen met zijn zus, moeder en grootmoeder. Het kamp Tjideng in Batavia diende als Japans interneringskamp voor vrouwen en hun jonge kinderen.

De roman documenteert de ontbering, de vernederingen en martelingen in het kamp vanuit het perspectief van de kleuter én dat van de verteller decennia later, dus in een delicate wisselwerking van vertekening en afstand. Wat de kleine jongen met de buitenmaatse tropenhelm ziet, tart de verbeelding: ‘Ik zag iedere dag dode mevrouwen: ze stuikten door hun benen tijdens de langdurige appèls in de hamerende hitte op het koempoelanplein.’ Hij ziet hoe zijn grootmoeder sterft en hoe zijn moeder geschopt en geslagen wordt. Voor de kleuter is het kamp echter ook een speelterrein, dat zelfs de basis legt voor zijn schrijverschap: hij leert er lezen. 

Aan die ervaring van de kleuter voegt de verteller de terugblik toe, die zowel historisch als persoonlijk is. Hij registreert de (historische) feiten, maar ontluistert ook resoluut het heersende, weemoedige verhaal dat overlevenden gewoonlijk vertellen. Door die benadering werd de roman omstreden bij critici en bij overlevenden van de kampen, en leidde hij tot felle discussies.

Hetzelfde en toch anders

Bezonken rood is echter niet zomaar kampliteratuur of een moederboek. De verschillende lagen van het verleden echoën elkaar immers, waardoor de roman niet te herleiden is tot een van die lagen. Veeleer gaat de roman precies over die resonanties, waarvoor de verteller een muzikale term gebruikt: octaviteit. In zijn studie De compositie van de wereld (1980) gebruikte de door Brouwers bewonderde schrijver Harry Mulisch de term voor het fenomeen dat iets tegelijk hetzelfde en anders kan zijn: dezelfde noot, maar een octaaf hoger. De roman van Brouwers zit vol met expliciete en impliciete octaviteit: parallellen tussen Liza en de moeder, Hitler en Hirohito, de Duitse concentratiekampen en de Japanse kampen in Nederlands-Indië, het kamp en het pensionaat. 

Omdat het kamp de moederband – de allereerste verbinding met de wereld – zo radicaal verstoort, is alles wat volgt ‘verkeerd verbonden’. Dat Bezonken rood die gedachte tastbaar maakt met literaire middelen, maakt het boek tot een klassieker in de Nederlandse literatuur.