Hersenschimmen

Name: KANTL
Price range: $

J. Bernlef

Canon 2025 1984, roman

De roman Hersenschimmen is een kroniek van een snelle geestelijke aftakeling. De Nederlandse auteur J. Bernlef weet dat proces van binnenuit te vatten, door het originele vertelperspectief van de Alzheimerpatiënt zelf. Een sterk staaltje empathie én schrijfkunst.

Links

Deel dit werk

‘Ik zou toch zweren dat het ochtend was.’ Al in de eerste bladzijden van Hersenschimmen is er iets loos. De 71-jarige Nederlander Maarten Klein woont met zijn vrouw Vera aan de Amerikaanse oostkust, na een loopbaan bij een internationale visserijorganisatie. De kinderen zijn het huis al lang uit. Er schort iets aan het tijdsbesef van Maarten. Hij steekt het op de mist en de sneeuw, die zijn onderscheidingsvermogen in de war sturen. ‘Lopen, ik moet even opstaan en gaan lopen. Dan ebt het wel weer weg, dat gevoel even bij volle bewustzijn afwezig te zijn, zoek te raken of te verdwalen.’

‘Ik ben van mijn eigen taal nog de enige overlevende’

Het ebt niet weg, wel integendeel. Maarten lijdt aan de ziekte van Alzheimer en laat steeds meer steken vallen. Hij twijfelt aan wat hij ziet en hoort, verdwijnt uit huis zonder te verwittigen, wandelt een verlaten duinhut binnen alsof hij weer naar een belangrijke werkvergadering moet. Maarten leeft in zijn kinderlijke (oorlogs)herinneringen, kan niet op woorden komen. De toestand verdoezelen lukt niet meer. ‘Dit soort half verzandende gesprekken neemt hand over hand toe. Voortdurend mis ik schakels. Als je goed oplet en luistert valt er nog heel wat te reconstrueren, genoeg om naar buiten toe de schijn op te houden dat je alles begrijpt, maar soms vallen er zulke gaten dat je ze alleen nog maar kunt vullen door te zwijgen, te doen alsof je het niet verstaan hebt.’

En Maarten wordt almaar wantrouwiger: ‘Het angstige gevoel is terug, plotseling, alsof ik door iets of iemand bedrogen ben, om de tuin geleid.’ De filters tussen wat hij denkt en zegt of doet vallen weg. Af en toe dringt een ijskoud besef door van wat er aan de hand is: ‘Iets denkt in mij en houdt dan halverwege weer op. Begint er totaal iets anders dat ook weer stokt. Als een auto die telkens afslaat.’ Muziek helpt nog, zij het tijdelijk: ‘Ik leg mijn vingers in een akkoord op de toetsen en plotseling is het alsof mijn hele lichaam weer vol zinvolle kennis stroomt.’

Gaandeweg gaat ook de taal van Maarten rammelen. ‘Lichte zinnen komen het eerst, schieten als kurken naar boven, bedoeld of onbedoeld, de betere zinnen zijn te lang en te zwaar, die blijven ergens onder mijn tong dobberen.’ In een helder ogenblik stelt Maarten vast: ‘Ik ben van mijn eigen taal nog de enige overlevende.’ Onafwendbaar belandt hij in een instelling, tussen andere dementerenden. De ontluistering is totaal. Zijn taal verbrokkelt; witregels en beletseltekens verdringen de woorden van het blad.

Een ontroerende droom van twee stel hersens

Hersenschimmen is in een sobere, ingehouden, allerminst sentimentele stijl geschreven. Dat maakt het des te aangrijpender en ontroerender. De kou en het winterse landschap, typisch Bernlef, dragen bij tot de vervreemding. Dit gaat over taal, herinnering, bewustzijn, aftakeling, maar bovenal over de liefde. Hoe hartverscheurend het is als een van beide partners ten onder gaat aan dementie. Hoe verward en bezorgd Vera is. Hoe ze gaandeweg meereist in de herinneringen van haar man. Hoe hij haar niet meer herkent in die ‘kleine vrouw met een citroengeel schort voor’. Bernlef zei in het tv-programma Eiland: ‘Dat is de tragiek van het boek.

Het gaat niet zozeer over de ziekte van Alzheimer, maar over het netwerk van verbindingen dat je met elkaar opbouwt, met twee stel hersens. En dan valt op een gegeven moment een van die twee uit.’ Vandaar het motto van Hersenschimmen, een vers van dichter Philip Larkin: ‘A touching dream to which we all are lulled / But wake from separately’.

Hersenschimmen raakte bij het verschijnen een zeer gevoelige snaar. Het thema dementie beroerde veel nieuwe lezers. De thema’s ouderdom en geestelijke aftakeling waren nochtans niet nieuw in het werk van Bernlef, een auteur die op dat moment al tientallen boeken had geschreven, zowel proza, poëzie als essays.

Verwante titels

J. Bernlef bij hem thuis in Amsterdam (© Michiel Hendryckx)

Dichter en jazzpianist

Aangezien er al een dichter bestond die Hendrik Marsman heette, koos naamgenoot Hendrik Jan Marsman (1937-2012) een pseudoniem. Het werd J. Bernlef, naar een blinde bard die ergens in de achtste eeuw in Friesland leefde. Bernlef was een uiterst productief en veelzijdig auteur, die op zijn zestigste al meer dan zeventig boeken had gepubliceerd. Hij schreef poëzie, verhalen, romans, essays, kritieken en ook theaterstukken. Als dichter was hij in de jaren 1960 actief in het blad Barbarber, waar de neorealistische ‘poëzie van het alledaagse’ centraal stond. ‘Ik hou van poëzie met poep onder de schoenen’, zei Bernlef in Knack in 1985. In 1994 werd hem de Constantijn Huygensprijs toegekend; in 1994 kreeg hij de P.C. Hooftprijs voor poëzie. ‘Men kan zijn poëzie het hart noemen dat het bloed door zijn hele oeuvre doet stromen’, vond de jury.
Hersenschimmen, geschreven vanuit het standpunt van een dementerende man, is de bekendste roman van Bernlef. Die is in 2025 al 69 keer herdrukt; er zijn meer dan een half miljoen exemplaren van verkocht. Voor Publiek geheim, over een Oost-Europees land waar verschillende versies van ‘de waarheid’ worden verfilmd, kreeg Bernlef de allereerste AKO-prijs in 1987.
Bernlef was ook heel actief als vertaler uit het Engels en het Zweeds. Zo vertaalde hij alle gedichten van de Zweedse Nobelprijswinnaar Tomas Tranströmer. Zweden was het land waar Bernlef als jongeman aan de kost kwam als houthakker en bordenwasser, alvorens hij schrijver werd. Het noordse winterse landschap komt in veel van zijn boeken voor, zoals Sneeuw, Onder ijsbergen of Hersenschimmen.
Bernlef was een talentvol jazzpianist en publiceerde ook over muziek. Hij was getrouwd met Eva Hoornik, dochter van dichter Ed. Hoornik, en had twee kinderen.

‘Hij wantrouwde bloemrijk proza’

‘Naarmate hij ouder werd, werd zijn stijl steeds beknopter en zijn romans korter. Hij wantrouwde bloemrijk proza.’ Dat concludeerde Bernlef over zichzelf, toen hem in 2016 door deBuren werd gevraagd om vroegtijdig zijn eigen in memoriam voor te dragen in Oostende. Ook Hersenschimmen is sober, ingehouden getoonzet.
Al bij het tijdschrift Barbarber, dat hij in de jaren 1960 maakte met K. Schippers en G. Brands, bekende Bernlef zich tot het neorealisme, met gedichten als readymades over de werkelijkheid. ‘Ik geloof in kunst waarin de essentie wordt opgeroepen via het schijnbare onbetekenende detail’, zei hij aan Vrij Nederland (1984).
Bernlef hanteerde een relatief kale stijl zonder tierelantijntjes of metaforen. De woorden winnen ook aan gewicht door de stiltes, de aarzelingen, de witruimtes. Bernlef noemde zichzelf een ‘componist van kamermuziek. Meer dan vier stemmen zitten er bij mij niet in.’
In Hersenschimmen verbrokkelt de taal samen met het bewustzijn van het hoofdpersonage. ‘Ik ga ervan uit dat taal een buitengewoon instrument is van de mens om greep te krijgen op de werkelijkheid om zich heen. Wanneer aan het eind van het boek ook de taal, de syntaxis, de grammatica uit elkaar begint te vallen, dan is het met die menselijke geest afgelopen’, zei Bernlef in het tv-programma Eiland (1985). Heel bijzonder in Hersenschimmen is dat de aftakeling van binnenuit wordt verteld, in de ik-vorm en in de tegenwoordige tijd. ‘Het is dramatischer wanneer je in de eerste persoon enkelvoud schrijft’, vond Bernlef.

Taal, herinnering, liefde

Hoe verscheiden het werk van Bernlef ook is, toch keren thema’s als waarneming, werkelijkheid en herinnering vaak terug. Net zoals de aftakeling van het bewustzijn en de ontoereikendheid van de taal. In onze samenleving wordt alles wat met ziekte en dood te maken heeft verzwegen, vond Bernlef. Precies daarover wilde hij schrijven. ‘The more you think of dying the better you will live’, was het motto van zijn eerste dichtbundel. Van bij het begin, in de verhalenbundel Stenen spoelen, portretteerde Bernlef mensen met een verminderd bewustzijn. In Eclips zoekt de hoofdpersoon zijn verloren geheugen en spraak na een auto-ongeluk. In Vallende ster is de verteller een stervende acteur.
Hersenschimmen gaat over dementie. Het vertelstandpunt is dat van Maarten Klein zelf, de man die begint te dementeren. Bernlef kruipt dus letterlijk in het hoofd van iemand met dementie. ‘Naar het raadsel van de dementie kun je alleen maar een gooi doen als je het niet van buitenaf, maar van binnenuit probeert te beschrijven’, zei Bernlef in het tv-programma Eiland (1985). Dat was nooit eerder gedaan. ‘Het was volkomen terra incognita. Daarom was het voor mij als kunstenaar ook een uitdaging. Ik wist niet waar ik zou uitkomen.’ Het kostte de auteur ook veel moeite: ‘Ik vind het nogal een aanslag op mezelf, zo’n ik-figuur die ook in taal desintegreert. Ik werd er echt bang voor op het eind’, gaf Bernlef toe in Vrij Nederland (1986).
Als lezer van Hersenschimmen ervaar je mee de neergang van Maarten Klein, het op-en-neer van verwarde en lucide momenten, het wantrouwen, de woede, het droevige einde. Niet minder belangrijk in het boek is Vera, zijn vrouw. Want Hersenschimmen is toch vooral een liefdesroman, vond Bernlef. In 1984 was dit het oerboek over het thema dementie, waarover sindsdien veel andere publicaties zijn verschenen.

Vergeet-mij-nietje, het symbool van Alzheimer Nederland. (© Alzheimer Nederland)

Troost voor veel nieuwe lezers

Hersenschimmen sloeg in als een bom. Bernlef had een taboe doorbroken. Velen herkenden zich in het wedervaren van Maarten en Vera. ‘Uit de meeste reacties krijg ik het idee dat ik de mensen een beetje troost’, zei Bernlef bescheiden. Hoewel hij ook altijd moest benadrukken dat het fictie was.
Bernlef verscheen in allerlei praatprogramma’s over het thema dementie. Hij kreeg er in een klap massa’s nieuwe lezers bij, hoewel hij toen al meer dan vijftig boeken had geschreven. ‘Kennelijk heb ik iets aangesneden waar de mensen op te wachten zaten, dat blijkt uit veel brieven die ik krijg. Ik moet het wel wat afremmen, want ik ben geen dementie-expert. Maar het geeft mensen houvast in een tragische problematiek. Iemand die 40 jaar je man is geweest en die plots zegt: wie ben jij? Het zal je maar gebeuren.’
Hersenschimmen is intussen 69 keer herdrukt. In het Nederlands ging het boek meer dan een half miljoen keer over de toonbank. Er kwamen ook tientallen vertalingen, tot in het Chinees.

Sprakeloos – Tom Lanoye (2009)

Tom Lanoyes moeder was amateuractrice en net als haar zoon een fontein van woorden, maar na een beroerte raakte ze haar spraakvermogen kwijt. Tom Lanoye bracht haar een ontroerende ode, en maakte tegelijk de balans op van zijn jeugd. De succesvolle roman werd ook verfilmd.

Gestameld liedboek. Moedergetijden – Erwin Mortier (2011)

De moeder van auteur Erwin Mortier leed aan de ziekte van Alzheimer. Hoe dat ziekteproces verliep en hoe hij zich daartoe verhield, schreef hij neer in een tegelijk liefdevol en ontluisterend boek, met korte, indringende observaties en bespiegelingen over ouders en kinderen, liefde en verlies, afscheid en herinnering.

De laatkomer – Dimitri Verhulst (2013)

Een bibliothecaris met pensioen heeft genoeg van zijn grijze bestaan en besluit zich te laten opnemen in een bejaardentehuis voor dementerenden. Hij doet alsof hij zelf dementeert en houdt iedereen voor de gek. Dimitri Verhulst bekeek een delicaat onderwerp met (zwarte) humor.

Cliënt E. Busken – Jeroen Brouwers (2021)

Tegen zijn wil verblijft E. Busken op de gesloten afdeling van een instelling voor hoogbejaarden. Hij voelt zich er als een kleuter behandeld en weigert te spreken. Hij geeft zich over aan een stroom van herinneringen en observaties van zijn medebewoners en het verplegend personeel. Jeroen Brouwers (1940-2022) won met zijn laatste roman Cliënt E. Busken de Libris Literatuurprijs 2021. Internationaal Theater Amsterdam (ITA) bracht het verhaal op de planken.

Bloedzang – Caro Van Thuyne (2024)

Na een val kan de moeder van auteur Caro Van Thuyne niet meer verstaanbaar spreken. Terwijl zij haar woorden verliest, herinnert de dochter zich haar vroegste moedertaal. Ze probeert haar moeder en zichzelf te bevrijden. Bloedzang is een bezwerend boek over vrouwen, angst, woede en liefde.

Film en theater

De roman Hersenschimmen werd in 1988 verfilmd door Heddy Honigman, met Joop Admiraal in de rol van Maarten en Marja Kok als zijn echtgenote Vera. Maarten voert monologen in zijn hoofd en die krijg je ook te horen in de film. Hersenschimmen werd hartje winter in Nova Scotia gefilmd.

In 1997 regisseerde Guy Cassiers voor het Kaaitheater een toneelbewerking van Hersenschimmen met acteurs Nand Buyl en Henny Orri in de hoofdrollen van Maarten en Vera. Enkele jaren later, in 2006, nam Cassiers afscheid van het Rotterdamse RO-theater met Hersenschimmen, dit keer met acteur Joop Keesmaat in zijn laatste theaterrol en met Katelijne Damen. Recensent Geert Sels schreef vol lof over ‘een voorstelling die diep raakt. Zo zonder erbarmen als de aftakeling zich voltrekt, zo teder, respectvol en gevoelig is deze Hersenschimmen’. Het verkruimelen van taal en bewustzijn werd onderstreept door de scenografie: ‘Meubilair zweeft omhoog of zakt door de verdieping. Videobeeld valt uiteen in stippen en golven. Stemmen klinken als van twee kamers verderop. De desintegratie verloopt traag, maar met nietsontziende precisie.’

De evolutie van dementie laten zien vanuit het standpunt van de patiënt gebeurde ook in de aangrijpende film The father (2020) met Anthony Hopkins in de hoofdrol: ‘Het voelt alsof ik al mijn bladeren verlies.’

Links
Bernlef leest zijn eigen in memoriam voor
over het oeuvre van Bernlef:
- Literatuurmuseum
- KB Nationale bibliotheek
Een fragment uit de film Hersenschimmen

Fragment

Editie: Bernlef, J. (1990). Hersenschimmen. Salamander-Querido.

p. 89-90

Opa had een heleboel goudkleurige blikken sigarendoosjes in zijn schuur achter in de tuin. Daar bewaarde hij spijkers en schroeven in. Er waren medailles op afgedrukt met de beeldenaren van koningen. In kleine rondlopende zwarte letters stond onder iedere medaille de naam van een buitenlandse stad en een jaartal. In de schuur rook het naar olie. Kruipolie, dat is het woord dat hij vaak gebruikte. Kruipolie ruist het door mijn hoofd, kruipolie, steeds maar weer, kruipolie, voor in mijn mond, zodat ik moet slikken om het niet tegen Vera te zeggen, kruipolie, die met het dienblad met rinkelende theekopjes binnenkomt en ik vragen: waar blijven de kinderen, het is al na vieren en op de klok wijzen en naar de haargrens op haar voorhoofd staren en de kleine pigmentvlekjes vlak eronder en voelen, haar hand, die de mijne vastpakt, alsof ze me wakker wil schudden en nog steeds dat woord als een opflikkerende neonreclame tussen de andere woorden in en al weet ik nu niet meer welk woord, het is een woord, ik kan het geluid nog horen, de omtrekken nog zien, ik kan zelfs de letters tellen, een woord van negen letters dat ik niet kan zeggen, met wijdopen mond, terwijl zij me aankijkt met die geduldige liefdevolle bezorgde blik, alsof ik ergens niet meer aan voldoe; een oud paard dat ze maar op stal laten staan en vraagt dan of ik niet wil puzzelen.
Resoluut het hoofd schudden!
‘Geen vreemde woorden meer! Ik wil denken, in korte heldere zinnen.’
‘Waaraan?’
‘Ik wil denken, in korte heldere zinnen.’
‘Aan vroeger?’
‘Vroeger?’
Ze pakt opnieuw mijn hand.
‘Je thee wordt koud.’
‘Ik wacht op de kinderen.’
‘Welke kinderen?’
Ik vind dit geen gespreksniveau. Zo gauw ik iets vertel schijnt ze me een val in te willen praten. Om je heen kijken. Interieur. Op de achtergrond dwarrelen nieuwe sneeuwvlokken door elkaar. Ik knik.

p. 143-144

Koppijn, koppijn en dorst. Beweeg deze lippen, komen er misschien weer woorden in dit hoofd.
Doe het licht aan! (Goeie jongen.)
Wat was hiervoor? Of ik uit een wak opduik. En zo warm. Moet er even uit. (Ga eruit dan!) Lag er vroeger niet iemand naast je?
Voetje voor voetje. Gelukkig brandt er licht op deze gang. Houten vloeren, rechte planken, naden die je beter kunt mijden. Oppassen voor splinters. Trek je knieën op, flink hoog!
Achter in dit hoofd gonst iets. Dit lichaam drukt me eruit. Als een drol wordt ik uit mijzelf geperst. Met woorden kan
ik dit denken maar ze dekken deze gebeurtenis niet. Ondertussen gebeurt het, buiten mij om. (Weer zo’n gebrekkige term.)
Licht zit meestal rechts van de deur. Hier ook. Dag hond. Wuiven, niet praten.
Het bonkt ergens in mijn hoofd. (Of is het dit huis dat dat geluid maakt?) Voorzichtig schuif ik het gordijn opzij, doe een paar passen naar achteren. In het zwarte glas hangt een kamer, een piano, een bureau. Een oude man in pyjama kijkt mij aan, imiteert een levende met zijn holle zwarte ogen en zijn lange witte magere handen die hij nu afwerend, de palmen naar buiten gekeerd, tot borsthoogte heft. Snel de gordijnen sluiten!
God nog an toe. Buiten zweeft een man boven de sneeuw! Een man, een piano, een bureau, een hele kamer zweeft daarbuiten in de nacht boven de sneeuw.
Steek de vloer over naar die tafel daarginds!
Dag hond. Likt mijn hand met zijn ruwe tong. ‘We moeten wachten tot het licht wordt buiten.’ (Dan kunnen we onze positie bepalen en de noodzakelijke tegenmaatregelen treffen.’)