De ontdekking van de hemel

Name: KANTL
Price range: $

Harry Mulisch

Canon 2025 1992, roman

Uitgeverij De Bezige Bij kwam destijds woorden tekort om lezers ervan te overtuigen om zich een exemplaar van De ontdekking van de hemel (1992) aan te schaffen.

Links

Deel dit werk

Ze noemde het boek ‘een psychologische roman, een filosofische roman, een tijdroman, een ontwikkelingsroman, een avonturenroman en een alles overkoepelend mysteriespel waarin alle thema’s en obsessies uit het werk van Harry Mulisch bijeenkomen’. Het was een sterk staaltje van literaire promotie, vooral omdat er geen woord van was gelogen.

Al in zijn debuut archibald strohalm (1952) manifesteerde Harry Mulisch (1927-2010) zich als een literaire durfal. Hij schreef toneel (Oidipus Oidipus, 1972), gedichten (Tegenlicht, 1975), filosofische werken, essays, journalistieke verslagen, commentaren op de eigen tijd en autobiografische analyses. Toch is het vooral met zijn proza dat hij zijn plaats in de literatuurgeschiedenis heeft opgeëist. Met klassieke romans als Het stenen bruidsbed (1959) en De aanslag (1982) verwierf hij veel aanzien, maar in de aanloop naar zijn vijfenzestigste verjaardag mikte hij hoger en verder. Voor Mulisch was alleen de top van de Olympus hoog genoeg.

In zijn magnum opus wilde hij alles wat hij eerder had geschreven in een compleet nieuwe samenhang vatten. Hij wilde het mysterie van hemel en aarde voor eens en altijd duiden.

Met De ontdekking van de hemel bevestigde Mulisch in een raamvertelling van 65 overrompelende hoofdstukken niet alleen zijn plek bij ‘de Grote Drie’ van de naoorlogse literatuur uit Nederland, hij wilde er Willem Frederik Hermans en Gerard Reve zelfs mee naar de kroon steken.

Tussen hemel en aarde

‘Ik ben de Tweede Wereldoorlog’, beweerde Mulisch. Hij bedoelde dat hij in zich de genen verenigde van een collaborerende vader uit Oostenrijk-Hongarije en die van een in Antwerpen geboren Duits-Joodse moeder. Die zeer ambigue identiteit van daderschap en slachtofferschap ineen werd een fundament van zijn schrijverschap, en de thematiek resoneerde ook mee in De ontdekking van de hemel.

In deze vuistdikke raamvertelling beraamt een oude, vergeetachtige Chef (God) een vermaledijd plan. Een engel krijgt van hem de belangrijke taak om drie uitzonderlijke mensen op aarde op een gewiekste manier samen te brengen. De uitbundige sterrenkundige Max Delius, de introverte linguïst Onno Quist en de betoverende celliste Ada Brons moeten een driehoeksverhouding aangaan opdat een uitzonderlijke jongen ter wereld kan komen.

Het kost grote offers en een spectaculair spel met de natuurelementen, maar de engel slaagt uiteindelijk wel in zijn opzet.

De door God uitverkoren boorling Quinten Quist groeit op als een verblindende bolleboos in wie hemel en aarde onlosmakelijk met elkaar zijn verknoopt. Het eindspel, een adembenemende race tegen de tijd in het heilige Rome, moet dan nog beginnen.

Het beste Nederlandstalige boek aller tijden?

De ontdekking van de hemel heeft in de loop der jaren de status van een klassieker verworven. Dat bleek in 2007 nog maar eens uit een publiekspeiling van NRC Handelsblad en NPS. Het ruim 900 pagina’s tellende boek werd toen uitgeroepen tot ‘beste Nederlandstalige boek aller tijden’. De roman werd ook veelvuldig vertaald en bekroond, en in 2001 waagde Jeroen Krabbé zich aan een verfilming. Geen sinecure, want de roman is een vernuftig literair spel met verwijzingen naar theologie, mythologie, filosofie, astronomie, kabbalistiek en nog veel meer. Met zijn gebrek aan lineariteit, woest uitwaaierende structuur en theatraliteit is de roman in zekere zin postmodern te noemen. De ontdekking van de hemel vraagt een beklimming, maar het panorama onderweg is adembenemend.

Een magnum opus?

Het begrip magnum opus duidt op het werk van een auteur dat getuigt van het grootste meesterschap, van de hoogste literaire ambitie en omvang. De ontdekking van de hemel is ontegensprekelijk Mulisch’ grootste, meest complexe roman. Het is een ‘totaalroman’ waarin veel psychologische, filosofische, wetenschappelijke, religieuze, historische en andere motieven samenvloeien in een klepper van 900 pagina’s. De roman is meerlagig in vele opzichten: hij verenigt meerdere vertelstemmen, diverse locaties en perioden, en een breed scala aan thematische lijnen. Dit boek is veel meer dan een verhaal: het is een literair universum, gecreëerd door een haast goddelijke auteur, die schept, ordent en reflecteert over zijn eigen creatie.

Dat De ontdekking van de hemel 65 hoofdstukken telt, suggereert dat ook Mulisch zelf het werk als zijn magnus opus beschouwde. Het getal 65 is een numerologisch geïnspireerde knipoog van de auteur, die op het moment van publicatie – jawel – 65 jaar oud was. In zijn totaalroman valt hij dus als het ware samen met zijn tekst. De roman wordt zo een levenswerk, in de letterlijke én metafysische zin van het woord.

‘Hoewel het altijd moeilijk is de toekomst te voorspellen en hoewel De ontdekking van de hemel ook suggereert dat er niet zoveel toekomst meer zal overblijven, zou het mij niet verbazen wanneer dit boek ooit als een van de grote kunstwerken van de Nederlandse literatuur beschouwd zal worden.’

Een voorspelling van Piet Calis, ca. een jaar na verschijning

Gerard Reve en W. F. Hermans (© foto van Cas Oorthuys)

Mulisch als een van de ‘Grote Drie’

Samen met Willem Frederik Hermans en Gerard Reve wordt Mulisch gerekend tot de ‘Grote Drie’ van de naoorlogse literatuur uit Nederland. Mulisch onderscheidt zich door zijn intellectuele ambitie en kosmopolitische visie, in contrast met Reves religieuze ironie en Hermans’ existentialistische zwartgalligheid. Na het overlijden van Hermans (1998) en Reve (2006) werd Mulisch de nestor van de Nederlandse literatuur.

Als auteur en publieke figuur was hij uitzonderlijk zelfverzekerd en zelfbewust, soms op het arrogante en elitaire af: hij was niet te verlegen om zichzelf als literaire god boven generatiegenoten te plaatsen. Hij beschouwde zichzelf als een einzelgänger in de Nederlandse letteren en vond zijn voorbeelden vooral in een internationale context: Thomas Mann, Fjodor Dostojevski, Franz Kafka…

Dat Mulisch een van de groten was, lijdt geen twijfel. Hij kreeg onder meer de Constantijn Huygensprijs (1977), de P.C. Hooftprijs (1977) en de Prijs der Nederlandse Letteren (1995). Zijn werk werd in tientallen talen vertaald, waardoor hij ook in het buitenland verschillende prijzen en onderscheidingen in ontvangst mocht nemen. Ook na zijn dood blijft hij, dankzij de vele verfilmingen en vertalingen van zijn werk, een van de bekendste Nederlandse schrijvers van zijn tijd.

Harry Mulisch in 2001 (© Fotopersbureau De Boer)

Over Mulisch

Harry Mulisch (Haarlem, 1927 – Amsterdam, 2010) beleefde zijn jeugd in een moeilijke periode. Zijn vader was afkomstig uit Oostenrijk-Hongarije. Zijn moeder was een Joodse bankiersdochter geboren in Antwerpen. Thuis werd er Duits gesproken, maar Harry Mulisch werd opgevoed in het Nederlands door een uit Polen afkomstige gouvernante. Toen het huwelijk van zijn ouders in 1936 op de klippen liep, bleef Mulisch bij zijn vader wonen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde vader Mulisch als bankdirecteur met de Duitsers, maar hij slaagde er via zijn relaties wel in zijn zoon en zijn ex-vrouw te behoeden voor deportatie. Na de oorlog bracht hij een tijd door in een interneringskamp voor collaborateurs, terwijl moeder Mulisch in 1951 emigreerde naar de Verenigde Staten. De complexe jeugd van Mulisch en vooral zijn ervaringen in de Tweede Wereldoorlog hebben een grote invloed gehad op zijn leven en werk.

Hoewel Mulisch naar eigen zeggen al op jonge leeftijd tot het schrijven aangetrokken werd, debuteerde hij pas na de oorlog met het korte verhaal De kamer (1947), in 1951 gevolgd door zijn eerste roman archibald strohalm. Hij staat echter vooral bekend voor zijn latere werk, waaronder romans als De aanslag (1982) en De ontdekking van de hemel (1992). Andere romans die nog steeds tot de verbeelding spreken zijn Het stenen bruidsbed (1959) en Twee vrouwen (1975). Maar Mulisch schreef niet enkel romans: met dichtbundels als Tegenlicht (1975) en toneelstukken als Oidipus Oidipus (1972) toonde hij zich een veelzijdig auteur.

In De ontdekking van de hemel resoneren heel wat elementen uit Mulisch’ eigen leven. Het hoofdpersonage Max Delius is in zekere zin een spiegelbeeld van Mulisch zelf. Max is een sterrenkundige met een Joodse moeder en een vader die samenwerkte met de nazi’s. In de roman ontvangt Max een foto van zijn ouders die exact overeenkomt met een foto van Mulisch’ ouders.

Nog sterker naar de werkelijkheid gemodelleerd is Max’ vriendschap met Onno Quist, taalwetenschapper en aristocratisch enfant terrible, volgens Mulisch expliciet geïnspireerd op zijn vriend, schaakgrootmeester J.H. Donner. In een interview zei de auteur: ‘De ontdekking van de hemel is een soort standbeeld voor Donner. Zeker de mensen die hem gekend hebben, herkennen dat onmiddellijk. Maar wie hem niet kende, heeft nu een man voor ogen zoals hij was.’ Onno’s intellectuele speelsheid, mondige polemiek en excentrieke stijl doen inderdaad sterk denken aan Donner.

Ferdinand Victor Eugene Delacroix, Mephistopheles' proloog in de hemel, uit Goethe's Faust, 1828 (illustratie)

Het bovennatuurlijke

Mulisch’ roman opent met een opmerkelijke dialoog tussen twee engelen in hemelse sferen. Deze nadrukkelijke verwijzing naar het openingsbedrijf van Goethes Faust (‘Prolog im Himmel’) schept een kosmische toon, waarin alle volgende gebeurtenissen een dubbele lading krijgen. Ook het lot van de personages Max, Onno en Ada, die nochtans worden opgevoerd in een realistisch decor, blijkt minutieus gemanipuleerd door hemelse krachten. Toeval bestaat niet in het universum dat hier geschetst wordt: het verhaal dat zich ontspint is ondergeschikt aan een groter, goddelijk bestel.

Deze thematiek vindt haar oorsprong in Mulisch’ vroege werk, zoals archibald strohalm (1952) en Het zwarte licht (1956). In die romans experimenteert hij al met mythische structuren, archetypische personages en metafysische motieven; de grens tussen het aardse en het bovenmenselijke vervaagt voortdurend. Deze werken leggen zo het stilistische en thematische fundament voor de totaalroman De ontdekking van de hemel, waarin Mulisch diezelfde literaire strategieën op een veel grotere schaal en met nog meer filosofische diepgang inzet.

Het is verleidelijk om parallellen te trekken met het magisch-realisme van auteurs als Johan Daisne en Hubert Lampo. Toch beschouwt Mulisch zichzelf minder als een magisch realist dan als een ‘alchemist van de geest’. Zijn herschepping van de werkelijkheid via symboliek en mythe is een doelbewuste intellectuele constructie, die deel uitmaakt van zijn metier als schrijver/filosoof. Hij benadrukt dat hij ‘niet in engelen gelooft’ en dat kunst ‘elementen toevoegt aan de werkelijkheid’.

Het magisch realisme in Vlaanderen, dat werd geïnspireerd door Jung, mystiek en psychologie, is van een heel andere aard: het wordt vooral gekenmerkt door de aanwezigheid van een intuïtieve, mystiek beleefde ‘werkelijkheid achter de werkelijkheid’. Bij Mulisch is het bovennatuurlijke geen doel, maar een katalysator voor reflectie op geloof, wetenschap en bestemming. Zo plaatst Mulisch zich binnen een bredere traditie, maar blijft zijn aanpak eigenzinnig en zelfbewust.

Verwante titel: De aanslag

De aanslag (1982) is Mulisch’ bekendste eerdere roman, verfilmd en veel gelezen, ook in schoolverband. Hij deelt met De ontdekking van de hemel thema’s als historisch bewustzijn en moraliteit in de context van Tweede Wereldoorlog. In De aanslag confronteert Mulisch lezer en hoofdpersoon met vraagstukken rond (on)schuld, vergelding en verantwoordelijkheid. De hoofdpersoon, Anton, zal nooit weten wie de aanslag op de NSB'er pleegde. Hij wil vergeten, maar kan het niet.
Datzelfde motief van verborgen waarheid en collectieve morele verantwoordelijkheid keert terug in De ontdekking van de hemel, waar de terugname van de Tien Geboden door de engelen verwijst naar een breuk in het godsdienstig-menselijke verbond. Beide romans zijn morele zoektochten, historisch geworteld en opgebouwd rond één kapitaal gegeven: de aanslag versus de hemelontdekking. De aanslag is een compacte, novelleachtige roman, die de weg plaveide voor Mulisch’ latere totaalroman: de thematische verfijning en historische reflectie die in De aanslag nog bondiger verpakt zijn, ontvouwen zich in De ontdekking van de hemel op epische schaal.

Als er in de twintigste-eeuwse Nederlandse romanliteratuur één echte klassieker is, dan wel De Aanslag. ‘Klassieker’ in de brede betekenis van het woord, nl. als een werk waaraan grote pedagogische waarde wordt toegekend en dat in schoolverband blijvend wordt gelezen.

Meer weten?

Lees hier de tekst die Roderik Six schreef voor De Standaard der Letteren (15 augustus 2020) over De ontdekking van de hemel.
Op deze pagina vind je audio- en videofragmenten over Harry Mulisch en De ontdekking van de hemel.
Kijk eens naar deze pagina van de KB. Ook het Literatuurmuseum verzamelde heel wat informatie over Mulisch.
Voor de leraar
- https://literairecanonindeklas...
- https://www.klascement.net/dow...

Fragment

Bron

Mulisch, Harry (2017). De ontdekking van de hemel. Amsterdam: De Bezige Bij, p. 50 en p. 236.

Als zij niet in het buitenland waren voor hun werk, ging er de volgende maanden geen dag voorbij waarop zij elkaar niet zagen. Nooit had Max iemand als Onno ontmoet, Onno nooit iemand als Max, - als zelfbenoemde tweeling hielden zij niet op zich te verheugen over elkaar. Elk voelde zich de mindere van de ander, elk was knecht en tegelijk heer, waardoor een soort oneindigheid ontstond, als tussen twee spiegels die zich in elkaar spiegelen. Door hun onafscheidelijke verschijning op straat, in de cafés en de kroegen, werd over hen gesproken als over ‘homo-intellectuelen’. Zij waren omgeven door onbegrip en achterdocht, want het was bedreigend: twee volwassen mannen, die kennelijk geen homo’s waren, niets met elkaar gemeen leken te hebben, en die op een raadselachtige manier juist daarom bijkans symbiotisch in elkaar opgingen. Waren zij maar flikkers, dan was er niets aan de hand, dan vormden zij eenvoudig een verliefd stel. Maar nu confronteerden zij iedereen met een gemis, dat soms een onaangenaam mengsel van afgunst en agressie baarde: dan was de ene een overjarige student, die het ontgroenen niet kon laten, de ander een arrogante kwal. Om het te neutraliseren, gaven zij het volmondig toe en deden er nog een schepje bovenop. De vraag, wat dat was tussen hen, zouden zij pas later bespreken – toen het er niet meer was, toen al die dagen in hun herinnering ineengevloeid waren tot één eeuwig-onvergetelijke dag. Ook de grieken, wist Onno, die de grondslag hadden gelegd van de westerse cultuur, bezaten geen woord voor ‘cultuur’. De woorden kwamen pas als de zaak was verdwenen.

Hij had nog nooit ’s nachts in de Golf van Mexico gezwommen, en ook hij zou over een paar dagen weer zijn engelse paraplu met het bamboe handvat in- en uitklappen in het portiek, alsof hij in gevecht was met een reusachtige vleermuis. In de bungalow trok hij zijn klamme zwembroek weer aan en ging de treden af naar het strand.

Toen hij onder de bomen vandaag kwam, zijn blote voeten verzinkend in het zand, nog steeds warm van de zon, ontvouwde de maanloze sterrenhemel zich met een geste die hij bijkans dacht te horen: als een schitterend accoord van het hele orkest. De aanblik van het firmament uit zijn hotelkamer op de vijfentwintigste verdieping, vaal van het stadslicht en de uitlaatgassen, was daarnaast een plaat op een oude koffergrammofoon. Hij bleef staan. Met het gevoel dat zijn hoofd de koepel van een observatorium was, liet hij zijn ogen ronddwalen. Strak en rossig straalde Mars tussen de flonkerende sterren, en in het kruis van Orion schemerde Messier 42 als een opgedroogde zaadvlek op de gulp van een smokingbroek. De sterren ten zuiden er van, onder Betelgeuze en Rigel, op hogere breedtegraden ook ’s zomers onzichtbaar, voegden zich voor hem niet tot de geometrisch-mythische ‘beelden’ van de antieke astronomie; maar ook bij die van het noordelijk halfrond kwam hij niet verder dan de paar configuraties, die hij als jongen had geleerd, in de oorlog, – zo min als een arts nog de hippocratische temperamentenleer beheerste. De grillige, zwak glanzende band van de Melkweg slingerde als een afgerukte bruidssluier over het gewelf, en voor het eerst sinds jaren besefte hij weer, waarom hij zijn leven aan die grandioze koepel had gewijd.

De zee, die nu nog warmer leek dan in de middag, ontving hem als iemand die thuiskwam. Het was vloed. Terwijl hij wankelend de golven tegen zijn borst liet slaan, probeerde hij Ada te ontdekken, maar dat was onmogelijk in al die donkere beweging. Hij zette zijn handen aan zijn mond en schreeuwde:

‘Ada!’

De ontdekking van de hemel

Tags

Links

Deel dit werk

Tussen hemel en aarde

Het beste Nederlandstalige boek aller tijden?