De roman die we tegenwoordig kennen als Max Havelaar verscheen in 1860 onder de titel Max Havelaar of de Koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. Het was in meer dan één opzicht een buitenbeentje in de literaire productie van de Nederlanden, en bij uitbreiding ook van West-Europa.
Dit meesterwerk neemt de vorm aan van een wat bevreemdende maar bonte raamvertelling. Multatuli goochelt met verhalen, gruwelijkheden en sprookjeselementen; met barre beschrijvingen en kale opsommingen met litanieachtig effect; met ‘ideeën’ en beschouwingen. En door die wonderlijke chaos heen tekent zich de evolutie af die hoofdpersoon Max Havelaar, aan het begin van de roman geïntroduceerd als de haveloze sukkel Sjaalman, doormaakt.
Het kaderverhaal wordt verteld door Sjaalmans grootste tegenpool: Batavus Droogstoppel, ‘makelaar in koffie’, een kwezelachtige femelaar die het eigen profijt laat voorgaan op het welzijn van de mens. Sjaalman daarentegen is oprecht, medelevend en genereus en verdraagt geen onrecht. Met zijn licht ontvlambare gemoed en zijn levendige verbeelding doet hij aan Don Quichot denken.
Geniaal is dat die twee, die eigenlijk constant als geestelijke opponenten aanwezig zijn, nooit in directe oppositie met elkaar worden opgevoerd: ze ontmoeten elkaar alleen aan het begin van de roman, als Sjaalman een dik pak beschreven papier deponeert bij Droogstoppel. Dat die laatste zijn aanvankelijke neiging onderdrukt om zich van de hele zwik te ontdoen, komt doordat een oppervlakkige inspectie van het ‘pak van Sjaalman’ een lijst oplevert van titels van stukken die zich in het pak zouden bevinden. Daarvan zijn er een paar die de godvruchtige, burgerlijke makelaar in koffie van (commercieel) belang lijken.
Droogstoppel zet dan ook de jonge Duitser Fritz Stern, die hij op aandringen van potentiële nieuwe klanten een plaats als stagiair heeft moeten geven in zijn bedrijf, aan het werk om de schatten die hij in het vizier heeft te ontginnen. Van bij het prille begin gaat de aandacht van Stern echter naar de verslagen over het wedervaren van Havelaar als koloniaal ambtenaar, over de tegenkanting die Havelaar ervaart van zijn superieuren als hij misstanden onder de aandacht probeert te brengen, en naar de verhalen die hij uit de mond van de verschopte Indische volksmens genoteerd heeft. En zijn transcripties en bewerkingen daarvan brengt hij ten gehore bij de Rosemeyers, vrienden van Batavus Droogstoppel, die zich tot zijn grote onbegrip en ergernis als fans van Havelaar ontpoppen.
Het hoofdpersonage Max Havelaar, die aan het begin van het boek als een berooide zwerver verscheen – Edward Douwes Dekker zelf schreef zijn meesterwerk als ‘balling’ in Brussel, ver van zijn thuisstad Amsterdam – neemt aan het einde van de roman het heft over van Fritz Stern. In een vlammend betoog gericht tot Willem III, Koning der Nederlanden, wijst hij zijn landgenoten op hun zelfgekozen plicht om het onrecht in Indonesië, de ‘Gordel van Smaragd’, te bevechten.
Het pleidooi heeft Edward Douwes Dekker weinig sympathie opgeleverd bij zijn landgenoten. Bekend zijn de vele verdachtmakingen en kleinzielige pesterijen die hem te beurt zijn gevallen; het moet gezegd dat zijn vaak niet onbesproken levensstijl (o.a. zijn gokverslaving en zijn onvermogen om de tering naar de nering te zetten) daar zijn hele leven lang aanleiding toe gegeven heeft. Maar uit Max Havelaar blijkt alvast wat een geniaal taalkunstenaar hij wel was (tekenend is o.a. dat de roman in meer dan 100 talen is vertaald, en zich onder zijn enthousiaste lezers ook ene Karl Marx bevond).
In heel zijn verdere literaire productie is Douwes Dekker trouwens het principe trouw gebleven dat literatuur moet leiden tot een integratie van complexen van ideeën aan de ene kant, en van verhalen en beschouwingen aan de andere. Niet voor niets luidt de titel van zijn voornaamste latere werk Ideën, en bevat die imposante verzameling teksten tegelijk ook een schat aan verhalen. Het was uit diezelfde verzameling Ideën dat zijn onsterfelijke personage Woutertje Pieterse oprees. Een van de belangrijkste Nederlandse kinder- en jeugdboekenprijzen draagt nog steeds de naam van dit fijngevoelige jongetje.
Op deze pagina vind je heel wat beeldmateriaal over Multatuli en Max Havelaar.
Meer weten?
- Max Havelaar is ook opgenomen in de Canon van Nederland. Daar vind je ook heel wat informatie over de roman (en zijn auteur).
- Wie uitgebreid kennis wil maken met Multatuli en zijn oeuvre vindt een schat aan informatie op Multatuli.online.
- Via de website van het Multatuli Museum in Amsterdam blijf je op de hoogte van alles wat er gebeurt n.a.v. de tweehonderdste verjaardag van de auteur. Je vindt er ook heel wat informatie over de schrijver en zijn werk, en natuurlijk ook over het museum zelf.
Voor de leraar:
Een landarbeider op een Nederlandse rubber- en koffieplantage op Java, in 1900. (anoniem - prentenkabinet Leiden)
Multatuli's woning te Rangkasbitung (Lebak, Indonesië)
