De Kapellekensbaan & Zomer te Ter-Muren

Name: KANTL
Price range: $

Louis Paul Boon

Canon 2025 1953 & 1956, roman

Met De Kapellekensbaan (1953) en zijn vervolg Zomer te Ter-Muren (1956) pakt Louis Paul Boon (1912-1979) de draad op waar Mijn kleine oorlog (1947) eindigde: kort na ‘Hiroshima’.

Links

Deel dit werk

Mijn kleine oorlog liet zien hoe de wereld, zoals hij in de loop van de lange negentiende eeuw vorm kreeg, onherroepelijk uiteenviel na 1914. Toch werd die uitgeleefde wereld in 1945 niet fundamenteel ter discussie gesteld. De naoorlogse mens aanvaardde de desintegratie en destructie, alsof ze nu eenmaal deel waren van het moderne bestaan. Hij zag met lede ogen aan hoe een nieuwe grote oorlog voorbereid werd, terwijl de psychische en morele schade van de vorige nog niet eens was opgemeten.

Geen idealen meer

In het verlengde hiervan tekent Boon in De Kapellekensbaan op hoe mensen na een korte periode van malaise snel vervallen in oude gewoontes, wat inderdaad doet vrezen voor een catastrofale herhaling van de recente geschiedenis. Helaas is er niet meteen iets wat het naderende onheil kan afwenden. Leek het socialisme vóór de Grote Oorlog nog de loop der dingen te kunnen veranderen, dan bewijst het nu zijn onmacht. In zijn sociaaldemocratische vorm wordt het socialisme definitief ingelijfd in het systeem dat de twee Wereldoorlogen in de hand heeft gewerkt.

Het communisme blijkt een starre ideologie te zijn, die door ‘Moskou’ wordt gebruikt om een totalitair imperium uit te bouwen. De toenemende spanning tussen het zich formerende communistische Oostblok en het kapitalistische Westen wordt in Zomer te Ter-Muren uitvoerig geregistreerd, net als de angst die zich tijdens de Koude Oorlog in de ziel van de mensen nestelt. Toch halen ondergangsgevoelens ondanks alle omineuze voortekenen niet de bovenhand in het tweede boek over de Kapellekensbaan. Aan het slot maakt het schrikbeeld van een nucleaire winter plaats voor de laconieke vaststelling dat het zomer is geworden en alles weer groeit en bloeit.

Boontje

De verteller van de twee romans over de Kapellekensbaan heet Boontje. Hij wil volgens een zorgvuldig uitgekiend schema een roman schrijven over de wereld van gisteren. Boontje wordt echter voortdurend afgeleid door de wereld van vandaag, en door zijn vrienden die bij hem de deur platlopen. In de twee boeken over de Kapellekensbaan vertelt hij dan maar hoe zijn gasten zich samen met hem over zijn moeizaam vorderende roman buigen, de naoorlogse toestand bespreken zonder het ooit eens te worden, en al zijn plannen overhoophalen. Algauw kan hij in zijn eigen huis nauwelijks nog een redenering afmaken, steeds weer wordt hij geïnterrumpeerd en tegengesproken. Hij lijkt dat niet eens heel erg te vinden.

Anders dan met vroege romans als De voorstad groeit (1943) en Vergeten straat (1946) claimt Louis Paul Boon met de boeken over de Kapellekensbaan niet meer dat hij het overzicht heeft over wat er zich overal in de wereld afspeelt. Boontje wil zelfs niet meer de illusie ophouden dat hij dat alles weet, daarom stelt hij zijn boek open voor anderen. Zo kan dat boek uitgroeien tot een jungle van verhalen en verhaaltjes, waardoorheen zich als een feuilleton en onverbiddelijke pageturner de roman slingert die de auteur zich oorspronkelijk had voorgenomen te gaan schrijven.

Genereus als Boontje is, laat hij zelfs toe dat twee van zijn gasten hun eigen romanprojecten – een eigenzinnige bewerking van het middeleeuwse Reynaertverhaal en een boek over de achttiende-eeuwse roverhoofdman Jan de Lichte – binnensmokkelen in respectievelijk De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren.

Een unieke leeservaring

Doordat Boontje in de regel in de ge-vorm het woord tot de lezer richt, voel je je als lezer aldoor aangesproken. Naar aanknopingspunten hoef je niet ver te zoeken. Hoewel onze wereld van vandaag een andere is dan die van Boontje, maken gevoelens van desintegratie, vervreemding en naderend onheil er nog steeds deel van uit. Niet alleen Boontje en zijn vrienden komen dus samen in het denkbeeldige huis van de romanschrijver aan de Kapellekensbaan, ook wij zijn er welkom. Een dergelijke gastvrijheid zijn we zelfs na alle postmodernismen niet gewend.

Je kunt dus gerust stellen dat de twee boeken over de Kapellekensbaan een unieke leeservaring bieden. ‘De Kapellekensbaan,’ aldus Jonathan Coe, ‘geeft ons een van de grootste complimenten die een boek aan zijn lezers kan geven: De Kapellekensbaan nodigt ons uit om betrokken, denkende mensen te worden.’

Over de auteur

Louis Paul Boon (1912-1979) groeide op in een arbeidersgezin in Aalst en werkte aanvankelijk als huisschilder en journalist. Die achtergrond liet diepe sporen na in zijn werk: de sociale strijd, de positie van de arbeidersklasse en de kloof tussen ideologie en werkelijkheid zijn terugkerende thema’s. Boons persoonlijke ervaringen met armoede, oorlog en teleurstelling in politieke idealen klinken ook door in De Kapellekensbaan (1953) en Zomer te Ter-Muren (1956). Boontje, het alter ego van de schrijver in deze romans, leeft in een eenvoudig huis waar vrienden binnen- en buitenlopen, en hij reflecteert op een wereld vol onrecht en moreel verval. Net als Boon zelf is hij gedesillusioneerd over de toekomst, maar weigert hij zijn engagement op te geven.

Boons uitgesproken stem en experimentele vertelvormen vielen internationaal op. Hij werd geprezen als een van de belangrijkste naoorlogse Vlaamse auteurs en herhaaldelijk genoemd als kandidaat voor de Nobelprijs voor Literatuur, vooral in de jaren zeventig. Uiteindelijk zou hij de prijs nooit ontvangen – mogelijk vond men zijn werk te politiek, te ongepolijst of te rebels. Toch is Boons literaire erfenis aanzienlijk: zijn vernieuwende romans getuigen van een diepgewortelde betrokkenheid bij het lot van gewone mensen en dagen de lezer uit tot nadenken, ook anno 2025.

Postmodernisme

Louis Paul Boon wordt vaak in verband gebracht met het postmodernisme, al gebruikte hij die term zelf niet. Zijn romans De Kapellekensbaan (1953) en Zomer te Ter-Muren (1956) vertonen echter typische kenmerken van de postmoderne literatuur, vooral op het vlak van vorm en vertelstructuur. Boon ondermijnt in deze boeken de traditionele opvatting van een alwetende verteller en een afgerond verhaal. In plaats daarvan introduceert hij Boontje – een alter ego van de auteur zelf – als verteller die openlijk twijfelt, zich laat onderbreken, de lezer aanspreekt en het maakproces van de roman thematiseert. De lezer krijgt zo inzicht in de totstandkoming van het boek én wordt uitgenodigd om actief mee te denken. Deze metatekstualiteit – het boek dat over zijn eigen wording vertelt – is een uitgesproken postmodern kenmerk. Dat geldt ook voor de fragmentarische opbouw, het door elkaar lopen van fictie en non-fictie, en het bewust opnemen van andere stemmen, stijlen en genres. Boons roman wordt op die manier een ‘jungle van verhalen’ waarin ruimte is voor commentaar op de actualiteit, voor historische vertellingen, en voor de alternatieve romans van zijn personages.

Toch is Boon geen cynische postmodernist. Onder zijn ironie zit altijd engagement. Door de illusie van de almachtige verteller los te laten, geeft hij bovendien ruimte aan twijfel, discussie en collectieve verantwoordelijkheid.

Pagina uit: Kris Humbeeck & Bart Vanegeren, Louis-Paul Boon, 1912-1979. Een schilder ontspoord. Stadsbestuur Aalst en Antwerpen

Een dubbeltalent

Louis Paul Boon was op de eerste plaats een schrijver die een omvangrijk en belangrijk literair oeuvre naliet, maar daarnaast was hij ook actief als beeldend kunstenaar. Hij volgde een opleiding aan de Academie voor Schone Kunsten in Aalst en bleef zijn hele leven tekenen en schilderen. In zijn beeldend werk is, net als in zijn literatuur, de band met de arbeidersklasse sterk aanwezig. Boons stijl is expressief, met grove lijnen en sobere kleuren, en zijn thematiek is vaak rauw en sociaal bewogen. Hij beeldde arbeiders, stadsgezichten, erotiek en maatschappelijke wantoestanden uit, zonder die te idealiseren. Veel van zijn tekeningen ademen dezelfde geëngageerde toon als zijn romans: ze tonen de mens in zijn kwetsbaarheid, gevangen in sociale structuren of verlangend naar een beter leven.

Boon beschouwde zijn beeldende werk als een wezenlijk onderdeel van zijn artistieke identiteit. Hij maakte onder meer illustraties bij zijn eigen teksten en ontwierp boekcovers. Zijn beeldende en literaire werk overlappen thematisch en versterken elkaar. In zijn atelier werkte hij soms afwisselend aan schilderijen en manuscripten. Hoewel zijn literaire werk bekender is gebleven, getuigt zijn beeldend werk van dezelfde scherpe blik op mens en maatschappij.

Links

Op deze pagina vind je audio- en videofragmenten over Louis Paul Boon en De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren.
Kijk ook eens naar deze webpagina van het Louis Paul Booncentrum of deze pagina van het Louis Paul Boongenootschap.
Het Letterenhuis maakte deze pagina over De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren in hun archief.

Fragment

De hieronder afgedrukte min of meer willekeurig gekozen passages uit De Kapellekensbaan geven een voorsmaakje van het soort literatuur waaraan de lezer van Boons romandiptiek zich kan verwachten.

De cursieve stukjes in het boek draaien rond een meisje uit de verarmde middenstand dat tijdens de opkomst van het socialisme opgroeit in een proletarische omgeving. Haar vader Carolus Bosmans rekent zichzelf koppig tot de burgerij en zij zoekt het nog hoger: Ondineke Bosmans papt aan met enkele rijke heren, vastbesloten als ze is om dwars tegen de gang van de geschiedenis in de emancipatie van de laagste standen af te remmen en zo haar plaats te veroveren in de high society.

In het in romein gezette fragment getiteld ‘Zonder kop of kont’ rapporteert de dagbladschrijver en letterkundige Johan Janssens, die het dichtst bij Boontje lijkt te staan, over een volksmeisje dat deel is uit gaan maken van een nieuw soort high society, en over haar moeder die die steile opgang niet helemaal kan volgen.

Bron

Louis Paul Boon (2018). De Kapellekensbaan. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep, p. 108-109 (De duivelskamer der heren), p. 110-111 (Zonder kop of kont).

De duivelskamer der heren

De wereld was een huis, dacht ondine... en in de beste-kamer woonden de heren, en in het achtergebouwtje naast de vuilbak woonde het volk van termuren... of neen, ter-muren zelf was de vuilbak, en haar plaats was daar niet: zij kon zich best in het salon naast meneer achilles zetten – of dan desnoods naast meneer ludovic, want het zag er naar uit of hij blééf recht op haar hebben – om er de stank van de vuilbak te vergeten. Nochtans ze zat er op de knieën van meneer ludovic, maar zij kon zich niet wachten... neen zij kon het niet... van de ogen naar meneer achilles te richten: alleen maar om hem eens toe te lachen, om eens een oogje te pinken en te weten dat hij er nog was. Zij had graag dat hij er getuige van was als de anderen haar overlikten, alsof hij een kameraad was die begrijpen kon dat zij moest gekoesterd worden door elkendeen... een broer die niet jaloers was en kon verdragen dat haar driften gekoeld werden, maar die in haar iets anders waardeerde, iets dat dieper verborgen zat en waar de anderen geen jota van begrepen: een geheim, een zielsverwantschap misschien. Soms kwam christus van achter de toonbank om zich naast meneer achilles te zetten... de anderen waren dan dronken en poogden zich te vermaken met de ongehoordste dwaasheden, met een varken in de herberg te brengen en het zat te maken, met kleine kinderen te betalen om hun vuile manieren te laten doen of schrikbarende vloeken te doen zeggen... meneer achilles bleef bij zijn verstand, hij werd onder het zuipen alleen maar wit, ging buiten en spuwde, en kwam weer naar christus luisteren: het ging over de fabriek, dat er ontevredenen waren die geen angst hadden van naar de hel te zullen gaan, maar er over spraken van hun rechten te zullen eisen. Nu, eisen is een hard woord zei achilles, ik heb hen gezien, het waren sukkelaars die stonden te stamelen voor een beetje opslag. Ze zullen zich verenigen en machtig worden, zei christus, en zijn baard richtte zich als het ware op om deze profetie te bevestigen... maar meneer achilles schudde ongelovig het hoofd: zover zullen ze nooit geraken, ze zijn er te stom voor. En ondine liet zich van de een of andere zijn knieën glijden om zich bij hen te komen zetten: zij vond het dwaas, te moeten horen dat die afgedankte meesterknecht van de dekenfabriek labor, na al die jaren, nóg zijn schreeuwtetter roerde... zij vond het kostelijk dat die uitgeplunderde boone, die aan het station woonde, een soort dievenherbergje was gaan openhouden, en dat daar al die malcontenten samenkwamen. Och dat is allemaal het ergste niet, zei christus, het ergste was dat het kwaad tot op het bureel van de filature zelf was geslopen: met dat boekhoudertje, een mens van in de 60 al, die zei dat het de waarheid was dat de mensen in honger en gebrek voortwoekerden, en dat er iets zou moeten komen als een ziekenbond bijvoorbeeld, en dat het niet rechtvaardig was dat de armemensen geen kiesrecht hadden. Die boekhouder van de filature? vroeg ondine... een mens van in de 60? O, maar dat was meneerke brys, de oom van monique... zeker, zei ze, dat meneerke brys is niet goed wijs, hij spreekt in rijmpjes. En zij maakte er dankbaar gebruik van om haar gedacht uiteen te zetten dat de wereld een huis was met een salon, waarin tapijten hingen en mooie vazen stonden, en met een kolenhok waar het vuilwasgoed in de mand werd geworpen en de vuilbak was en het cabinet stond: en nu zou dat meneerke brys misschien wel de zotte gedachte koesteren om de vuilbak in het salon te brengen! En zij wou de indruk wekken of zij alwetend was van wat er op de filature en te ter-muren en over heel de wereld omging. Ze zat peinzend aan haar vingernagels te bijten, en stelde voor om die boekhouder een schoner positie te geven en hem eens in een bordeel binnen te lokken... net zoals meneer glemmasson gedaan had met die boone... en daar zou hij vergeten dat de mensen bij een ziekenkas moesten gaan: meneer achilles keek haar verwonderd aan, en zoende haar alsof zij een meisje was dat iets veel te verstandigs voor haar jaren had gezegd. En datzelfde ogenblik begreep ondine wat haar tot hem aantrok: het was haar geest, haar spirit, zij had een ziel en dat hadden de anderen niet begrepen. Zij stonden rond haar en trachtten haar belachelijk te maken, ze waren slechts een bende, er aan denkend zich te amuseren, maar niets begrijpend van wat er in de wereld aan ideeën en problemen was te vinden: het ware beter dat ge politiek elkander begreept, zei ondine.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Zonder kop of kont

Deze titel dient maar om de zeldzame lezer op een dwaalspoor te leiden, want het is een geschiedenis die johan janssens in het dagblad zou willen schrijven onder titel ‘nogmaals de hoge wereld’... in het geval dat ze zulke geschiedenissen zouden durven opnemen... a là, om het te schrijven gelijk het gebeurd is: johan janssens komt bij u binnen met een triestige mond, maar met een twinkeling in de ogen, die deze triestigheid tegenspreekt: ik zou willen een verhaaltje schrijven dat in het dagblad als een sprookje zou kunnen voorgesteld worden, maar ik moet dat vaneigens in een beetje serieuzer woorden dan de uwe doen... want hoe gij het ook moogt keren of draaien, het loopt toch altijd op een soort sociale grap uit, gelijk in goudkoorts van chaplin, waar het mannetje-met-de-vervroren-voet zegt dat de natuur soms ook eens rechtvaardig kan zijn... ei, en nu zie ik dat ik het verhaal met de woorden van chaplin moest doen beginnen, want de natuur was ook eens rechtvaardig daar aan de 1ste vuile huizen achter het niemandsbos: daar woont zatte hortence, die zegt dat de schrijvers vieze tisten zijn, want die reportage in het dagblad... met het meisje dat te schoon was om in brussel rond te lopen en nooit meer haar moeder zou zien... a là op wat trekt dat nu? En die mij overigens openbaart dat het nog wel is dat de schrijvers nooit tot aan de 1ste vuile huizen komen, want dat daar eens een vuil-jeannette woonde die ruzie kreeg met haar man, die haar van verre stond te verwijten: het is uw schuld dat ik puisten op mijn fluit heb, smerige hoer. En terwijl zatte hortence mij dat staat te vertellen herinner ik mij de beeldschone dochter van zatte hortence en vraag ik haar: maar hoe gaat het nu met uw meisje, met uw jeannine? En hortence vertelt en vertelt over haar jeannine, die opgegroeid was in die smerige armemensen-buurt, en blond was, en 14 jaar, en ongelooflijk mooi – ziet ge dat ik het als een sprookje kan vertellen! – en die om de 8 dagen haar schooltas ergens in een hoek gooide, en haar droom brussel tegemoet snelde om er haar schoenen stuk te dansen... ouder wordend werd ze mooier en blonder en bleef ze steeds meer te brussel, tot ze op de duur maar af en toe eens een brief schreef naar huis. En zatte hortence laat mij die brieven zien... allemaal met een kroontje op, zegt ze trots... en inderdaad, het is allemaal briefpapier met het kroontje van ergens een baron of een graaf, dat jeannine gebruikt om naar haar oude en zatte moeder te schrijven... En hortence laat mij foto’s zien uit nice en montecarlo, uit parijs en luzern, uit napels en tunis... olala, zegt zij, dat is geen spek voor uw bek als ge haar op die foto’s ziet in haar skikostuum, in haar badkostuum, in haar bontmantel, en in haar avondkleed met haar rug bloot tot hier aan haar kont, waar ik zo dikwijls op gekletst heb bogot. En tevens vertelt hortence in vervoering hoe jeannine had laten weten dat zij, haar moeder, haar eens moest komen opzoeken terwijl ze toch in de buurt was, in oostende: en ik, hortence, ging te oostende bij haar op bezoek, ze woonde in een kasteel waar 2 knechten, met lange witte kousen, onder aan de trap stonden en me bij ons jeannine brachten, ze had parels rond haar blote hals en ik vroeg: zijn dat echte...? en ze zei ja, het zijn echte. En ze reed met mij rond in een auto gelijk ge nog nooit een auto gezien hebt, en ze ging met mij in een bontwinkel en kocht mij een mantel, maar wat kon ik nu met een mantel doen? En ik zei het haar ook, jeannine zei ik, als ge voor uw moeder iets wilt doen: koop mij dan liever een goei fles, zei ik.