Het boek alfa

Name: KANTL
Price range: $

Ivo Michiels

Canon 2025 1963, roman

Het boek alfa is een overrompelende taalconstructie die gelezen kan worden als de ongebreidelde gedachtestroom van een twijfelende schildwacht. Enerzijds bekritiseert het boek alle vormen van geweld, die altijd ook een talige vorm hebben. Anderzijds schept het een nieuwe, ritmische en bevrijdende taal.

Links

Deel dit werk

Ivo Michiels (ps. van Henri Ceuppens, 1923-2012) is een van de grote vernieuwers van het naoorlogse proza. Als dagbladcriticus, tijdschriftredacteur en romanschrijver drukt hij decennialang een stempel op de Nederlandse literatuur en ook nadien blijft hij lezers en schrijvers inspireren. Na zijn vroege, ethisch en humanitair gerichte proza schrijft hij in 1957 het overgangswerk Het afscheid (1957), dat later door Roland Verhavert verfilmd wordt met Julien Schoenaerts in de hoofdrol. Het boek alfa (1963) is het eerste boek van De alfa-cyclus (1963-1979) en betekent het begin van een nieuwe schrijfperiode. Nadien volgen nog de tien boeken van Journal brut (1983-2001).

Ritmiek en verbeelding

Het boek alfa begint met een vertrouwde Vlaamse scène, die weliswaar in een ongewone stijl verteld wordt. Vier kinderen gaan op nieuwjaarsdag op pad om van deur tot deur hun nieuwjaarswensen te zingen, maar ze raken verdwaald. Na de proloog komt de spilfiguur van het boek op het toneel, een anonieme soldaat die op wacht staat aan een kazerne en naar wie het boek telkens terugkeert. Hij is doordrongen van het besef dat hij gehoorzaam moet blijven, terwijl hij ernaar verlangt om naar An te gaan. Zijn desertie zou echter met de dood bestraft worden. Terwijl hij daar staat, verenigt hij als het ware verschillende tijden en plaatsen.

Door de geluiden die hij hoort, vernemen we iets van de gelijktijdigheid van allerlei gebeurtenissen in de stad, zoals het marcheren in de kazerne en de vluchtende bewoners. Zijn gedachten en associaties brengen hem naar een mogelijke toekomst met An en naar allerlei momenten uit zijn verleden. De vele episodes die Het boek alfa naast elkaar zet, kunnen we zo begrijpen als herinneringen en wensen van de soldaat, ook al zijn ze daar niet toe te reduceren. Hij denkt bijvoorbeeld terug aan een inwijding in de fabriek waar hij begon te werken, aan zijn eerste seksuele ervaringen of aan een processie waar hij aan deelnam.

In die scènes uit zijn kindertijd en puberteit drijft een onthullend beeld boven. Het gaat om scènes van geweld, macht, lichamelijkheid en seksualiteit. Door de ritmische taal waarin ze verschijnen, winnen ze aan impact en betekenis.

Wanneer het jongetje zich in een toilethokje terugtrekt uit het gejoel van de school, herinneren de aanmanende stemmen hem aan een heleboel bevelen uit zijn leven. Die borrelen op in een ritmische stroom van ‘hop aan het bord en hop je les en hop je kneukels en hop de armen omhoog en hop de armen omlaag’ en zo gaat het in een dwingend hop-ritme maar door met bevelen op school, in het gezin en in de kerk. Elders is het het jongetje zelf dat beveelt, terwijl hij op een kar staat en een paard aanvuurt met de zweep. In plaats van een hop-ritme komt er nu een ju-ritme tot stand: ‘ju paard en ju kar en ju oom en ju bier in de buik van mijn oom en ju bomen langs de weg’. In beide gevallen komt zo de mens in beeld die met de macht van taal beveelt en wordt bevolen.

Taal(geweld), macht en verzet

Met literaire middelen zoals taalritme, stapelzinnen en beeldspraak maakt Het boek alfa de dynamiek van macht en gehoorzaamheid zichtbaar in de vorm van taalgeweld. Het boek bekritiseert met andere woorden het gebruik van taal als dwangmiddel. Het doet dat niet op een eendimensionale manier, want het geeft aan dat er aan machtsrelaties niet te ontkomen valt. Zelfs in een intieme ontmoeting tussen twee geliefden zit er een machtsspel. En bij die constateringen blijft het niet. Algauw doemt er in de scènes een antwoord op het geweld op via symbolen en symbolische handelingen, zoals het kruis, de roos, de sneeuw en het roerloze verzet. Het boek alfa is dus geen pessimistisch boek, maar een boek dat taalgeweld creatief ombuigt, dat de weg wijst naar een verzet dat altijd nog mogelijk is en dat opbouwt naar een opheffing van tegenstellingen.

Meer lezen

Bernaerts, L., Vandevoorde, H. & Vervaeck, B., red. (2013), Ivo Michiels intermediaal. Academia Press.
Bousset, H. (1988). Lezen om te schrijven. De Bezige Bij.
Bousset, S. (2011). Meer dan ik mij herinner. Gesprekken met Ivo Michiels. De Bezige Bij.
De Vos, L., Louage, J. & Maes, J.-M., red. (1980). Ivo Michiels: een letterwerker aan het woord. Heideland-Orbis.

Filmaffiche van 'Meeuwen sterven in de haven', de film die Ivo Michiels samen met Rik Kuypers en Roland Verhavert maakte in 1955

Michiels en de kunsten

Toen Michiels in 1961 aan Het boek alfa werkte, zat hij al tot over zijn oren in de avant-garde van zijn tijd. Via zijn journalistieke werk voor de kunst- en cultuurpagina’s van Het Handelsblad (1948-1957) had hij kennisgenomen van vernieuwende tendensen in literatuur, film, muziek en beeldende kunsten. Samen met Rik Kuypers en Roland Verhavert had hij in 1955 Meeuwen sterven in de haven gemaakt, een film die de geschiedenis zou ingaan als de eerste moderne Vlaamse film met de stad Antwerpen in een hoofdrol. Michiels bouwde contacten op in artistieke kringen, bijvoorbeeld met de kunstenaars Jef Verheyen en Lucio Fontana. Het is niet vergezocht om de betrachtingen van hun steeds abstracter wordende kunst te vergelijken met het project dat Michiels voor ogen had met De alfa-cyclus. Hij wilde naar eigen zeggen een revolutie in de literatuur teweegbrengen met een vierdelige cyclus, zoals hij in 1961 aan zijn vriend Verheyen schreef. Met Freddy de Vree werkte hij dan weer samen aan radioprogramma’s en experimentele hoorspelen voor de openbare omroep. Michiels stond ten tijde van De alfa-cyclus mee in de voorhoede van de kunsten.

De alfa-cyclus

Het boek alfa staat niet op zich. Het maakt deel uit van De alfa-cyclus (1963-1979), een geheel van vijf boeken dat als ondertitel ‘In den beginne was het woord’ krijgt. Michiels nam zich voor om een cyclus van vier boeken te schrijven waarmee hij de doortocht vrij wilde maken naar een andere manier van schrijven. Uiteindelijk werden het er vijf, omdat er een aantal schrijfopdrachten op zijn weg kwam. Die laatste kregen hun beslag in Samuel, o Samuel (1973), boek 3½ in de cyclus.

Elk boek in de cyclus draagt op zijn eigen manier bij tot het geheel. Zo is Het boek alfa het boek van de twijfel, waarin situaties in beeld komen die iemand voor een onmogelijke keuze stellen. Het tweede boek, Orchis militaris (1968), is het boek van de gelijkschakeling. Met voortdurend verschuivende perspectieven laat de roman van bij het begin uiteenlopende personages in elkaar overvloeien: een soldaat van het ene front, een soldaat van het andere front, een krijgsgevangene, een brancardier. Zoals in Het boek alfa telt niet de psychologie van personages, maar wel de soepele, ritmische en krachtige taal. De abstractie zet zich door in Exit (1971), het boek van de gevangenschap. Het bestaat uit een opeenvolging van taalvelden, zoals de brief, het verhoor of de preek.

In Dixi(t) (1979), waarmee Michiels de cyclus afsluit, wordt de schriftuur opener. Abstracte fragmenten alterneren met passages die een duidelijke anekdotische inhoud hebben: het overlijden van de moeder van de schrijver en zijn tochten door de Joodse wijk van Antwerpen. Voorbij de taalwerkelijkheid van de eerste boeken ligt dus een synthese van taalexperiment en persoonlijke ervaring.

Experimentele literatuur

In de jaren vijftig beginnen Nederlandstalige auteurs de romanvorm open te breken. In plaats van verhalen met uitgewerkte personages en een begin, midden en slot schrijven ze fragmentarische, surrealistische of lyrische verhalen. In Nederland werpt Bert Schierbeek zich op als groot vernieuwer met Het boek ik (1951). In de jaren zestig en zeventig werkt het experiment zich verder in de kijker en vindt het ook steeds meer weerklank bij het publiek. Auteurs zoals Mark Insingel, Claude Krijgelmans, Lidy van Marissing, Sybren Polet, Willy Roggeman, Lucienne Stassaert en Jacq Firmin Vogelaar schrijven proza dat de mogelijkheden van verhalende literatuur aftast, hoe divers hun stijlen en thema’s ook zijn. Het boek alfa kan worden beschouwd als een van de vooruitgeschoven pionnen van die golf van experimenteel proza in de Nederlandse literatuur.

Peter Verhelst (© wikiportret.nl Author Filip Naudts, http://www.guardalafotografia.be)

Doorwerking en verwantschap

Tal van schrijvers hebben de voorbije decennia getuigd van hun affiniteit met het werk van Michiels. Een van de schrijvers die dat experiment op geheel eigen wijze heeft voortgezet, is Peter Verhelst (°1962). In een interview uit 2007 noemt hij zich Michiels’ ‘baldadig zoontje’ om aan te geven dat hij weliswaar in de lijn van Michiels schrijft, maar ook volstrekt eigenzinnig is als kunstenaar. Verhelst verzorgt in dat jaar het voorwoord bij een nieuwe editie van De alfa-cyclus, waarin hij het ‘vormbesef’ van de boeken en de verwerping van ‘het lineair-chronologische verhaal’ prijst. Beide kenmerken zijn niet toevallig ook van toepassing op Verhelsts eigen beeldrijke, zinnelijke proza.

In een hommagenummer van het literaire tijdschrift DW B (2017) nam Verhelst de pen op om zijn eer te betonen aan het schrijverschap van Michiels, naast onder anderen Charlotte van den Broeck, Gerda Dendooven, Vincent Van Meenen, Jeroen Olyslaegers en Arno Van Vlierberghe. In de poëzie van Van Vlierberghe (°1990) werkt de taalbehandeling van Michiels onmiskenbaar door. De verwantschap met De alfa-cyclus valt goed af te lezen van de debuutbundel Vloekschrift (2017). Met de lichtvoetige schriftuur van de latere Michiels is dan weer het proza van Peter Holvoet-Hanssen (°1960) verwant. Er zijn kortom tal van lijnen die lopen van Michiels’ experimentele literatuur naar andere Nederlandstalige avontuurlijke literatuur.

Fragment

Editie: Ivo Michiels, De alfa-cyclus. Amsterdam: De Bezige Bij, 2007.

en onbedaarlijk schaterde nu het jongetje, het stond trots en recht op de bok met de benen breed gespreid en het liet de zweep zoevend door de lucht gaan en de wind zoefde langs zijn slapen en het lachte tegen de wind die van hem was en de zweep die van hem was en het paard dat van hem was en de kar die van hem was en tegen alles waarmee de kar was beladen -: de op elkaar getaste bakken met de bierflessen erin, de lege flessen en de volle die er waren overgebleven, en tussen de bakken zijn slapende oom met het gezicht dat een rode ballon was en de buik die een ballon was tot barstens toe gevuld met het bier dat ze gedronken hadden in de dorpen op hun weg en overal in de herbergen van de dorpen waar ze van het bier op de kar hadden verkocht -, lachte tegen de wereld die een volgepropte buik was en niets was er daarbinnen in de buik dat hem niet toebehoorde nu hij de teugels in zijn vuist hield geklemd en de zweep liet neerkomen op de dansende rug van het paard en ju! riep, ju paard en ju kar en ju oom en ju bier in de buik van mijn oom en ju bomen langs de weg en ju vogels in de bomen en ju bessen in het bos en ju oppers die ik doorkropen heb en ju sloten die ik doorwaad heb en ju takken die ik verbrand heb en ju alles wat mijn is op deze wonderlijke dag waarop ik de zweep door de lucht jaag en ik niets kan bedenken wat mij niet toebehoort, mij en de zweep die mijn vriend is zoals ik nooit een vriend heb gehad, in de stad niet waar ze menen dat ik woon en hier op het land niet waar ik de hemel op mijn schouders over de aarde draag en deze dag horen de aarde en de hemel mij toe, de zon, de maan, de sterren, de planeten die ik ken en de planeten die ze me nog niet geleerd hebben, en de seizoenen horen mij toe, de lente, de zomer, de herfst, de winter, en ook de wolken, de regen, de hagel, de sneeuw, de vorst, de ijzel, de donder, de bliksem, de rivieren en de stromen horen mij toe (de Gele Stroom en de Congostroom, de Amazone, de Mississippi, de Ganges, de Wolga, de Donau, de Rijn), de oceanen en de zeeën horen mij toe, de meren, de kapen, de vissen (de duivelvissen, de karpervissen, de klompvissen, de platvissen, de longvissen, de brasems, de baarzen, de zalmen), de bergen en de ravijnen horen mij toe, de vennen, de moerassen, de ijsvelden, de woestijnen, de oerwouden, en in de oerwouden de orchideeën, de slangen, de olifanten, de buffels, de leeuwen, de tijgers, de miereneters, de hyena's, de chimpansees, de okapi’s (wonen ook de okapi’s in de oerwouden?), de dorpen en de steden horen mij toe, de iglo's, de piramiden, de kathedralen, de moskeeën, de triomfbogen, de fonteinen, de bruggen, de molens, de fabrieken, de lantaarns, de hoogovens, de akkers en de tuinen horen mij toe, de zaden, de bloemen, de bijen, de dauw, de wormen, de kikvorsen, niets kan ik bedenken of het hoort mij toe want ik ben het lachende jongetje met de zweep en de zweep zegt me dat ik heer ben over de aarde en de hemel en telkens wanneer ik haar met een knalletje laat neerkomen op de schokkende rug van het paard zegt ze dat: dat ik heer ben over de aarde en de hemel want dat ik een zweep bezit die mijn vriend is en dat je pas heer bent over alles wat je bedenken kunt wanneer je een zweep bezit die je vriend is en zo ben ik heer over de reuzen en de dwergen, over de heksen, de spoken, de draken, de hofnarren, de dieven, de stropers, de moordenaars, de gifmengers, de beulen, de bulten, de blinden, de doven, de stommen, de manken, de vondelingen, de landlopers, de bedelaars, de waarzeggers, de clowns, de acrobaten, heer ben ik over de ridders en de monniken, over de generaals, de admiraals, de kardinalen, de keizers, de Paus, de heiligen, de profeten, de martelaren, over de Turken en de Hollanders, de cowboys, de orgeldraaiers, de ketellappers, de liedjeszangers, de marktkramers, de vaders, de moeders, de tantes, de ooms, het bier in de buik van de ooms en het bier in de flessen op de kar

Hij hoorde het wel, alles hoorde hij nu hij voort An-An stapte door de straat (hij hoorde het neerzijgen van de sneeuw. Ze hadden hem bespot en er luidkeels om gelachen toen hij had gezegd dat hij de sneeuw hoorde vallen en hij had gedacht: dit durf ik nooit meer zeggen, zei toch: Als je heel stil bent kan ik het vallen van de sneeuw horen. Ze lachte niet, zei: Als jij heel stil bent hoor ik het ook.

Wat hoor je dan?

De sneeuw, hoe hij naar beneden komt.

Waar lijkt het op wat je hoort?

Het lijkt op dansen.

Hoe kan het geluid van de sneeuw lijken op dansen?

Omdat niemand hem hoort.

Kan niemand het horen wanneer je danst?

Niemand.

Ik ook niet?

Jij wel, denk ik. Als je heel lang en heel aandachtig luistert.

Ja, misschien dans je wel als de sneeuw. Wat doe je nog meer als de sneeuw?

Dromen ook.

Droom je dikwijls?

Soms, wanneer ik niet dans.

Dans je nu?

Nu niet.

Kijk, er vallen miljoenen vlokken, is elke vlok die naar beneden komt een droom?

Als ik droom zijn het miljoenen vlokjes droom die naar beneden komen.

Droom je nu?

Neen, nu niet.

Dansen doe je ook niet?

Dansen ook niet.

Wat doe je dan?

Ik luister naar de sneeuw, hoe hij naar beneden komt.

Wat doe je nog als de sneeuw?

Lachen soms.

Als je lacht is dan elke vlok die naar beneden komt een lach?

Elke vlok.

Lach je nu?

Neen.

Wat doe je nog als de sneeuw?

Zingen ook.

Zing je wanneer niemand het hoort?

Alleen wanneer niemand het hoort.

Ja, dan zing je als de sneeuw. Wat doe je nog als de sneeuw?

Bidden soms.

Wat nog meer?

Zuchten soms.

Wat nog meer?

Huilen soms.

Huil je alleen wanneer niemand het hoort?

Alleen wanneer niemand het hoort.

Dan huil je als de sneeuw.

Wanneer ik huil is elke vlok die naar beneden komt een traan.

Miljoenen tranen?

Miljoenen en miljoenen.

Huil je?

Neen, nu niet.

Misschien is de ene vlok die naar beneden komt een traan en de andere vlok een zucht en de andere vlok een gebed en de andere vlok een lach en de andere vlok een droom en de andere vlok nog iets anders. Of opnieuw een traan.

Wanneer ik alleen maar luister en niet dans en niet zucht en niet lach en niet droom en niet bid en niet huil, dan is de ene vlok die naar beneden komt een traan en de andere vlok een zucht en de andere vlok een gebed en de andere vlok een lach en de andere vlok een droom en de andere vlok nog iets anders.

Dan hoor je de sneeuw net als ik.

We horen wat niemand hoort.

Als we heel stil blijven en ons niet bewegen. Of ons bewegen als de sneeuw.

Hoe kunnen we ons bewegen als de sneeuw?

Vallen terwijl toch niemand het hoort.

Of dansen.

Dansen ook.

Hoelang sneeuwt het nog?

Niet lang meer, tot we groot zijn.

Ga je me nu een kus geven?

Ik geef je een kus.

Als de sneeuw.

Stil nu.

Ja.

Je huilt.

Ik huil niet.

Dans je?

Dansen ook niet.

Bid je?

Bidden ook niet.

Zucht je?

Zuchten ook niet.

Lach je?

Lachen ook niet.

Droom je?

Dromen ook niet.

Luister je?

Hoor je niet aan de sneeuw hoe ik luister? Hoor je 't niet?)

Het boek alfa

Tags

Links

Deel dit werk

Ritmiek en verbeelding

Taal(geweld), macht en verzet