Skip to main content
de literaire canon
Waar ben je naar op zoek?

Het jongensuur

Andreas Burnier
Canon 2025 1969, roman

Het jongensuur is niet alleen een uniek gecomponeerde oorlogsgetuigenis, maar gaat ook over genderidentiteit, emancipatie en verlies, en over hoe je werkelijk jezelf kunt zijn.

Tags
Links
Deel dit werk

‘Schweine! Moffen!’ De veertienjarige Simone, net bevrijd uit de onderduik, scheldt een groep Duitse krijgsgevangenen uit. In ‘machteloze angst en haat’ gebruikt ze de ergste scheldwoorden die ze kent: ‘Klotenploerten. Moordenaars. SS’ers.’ Het jongensuur (1969) van Andreas Burnier (pseudoniem van Catharina Irma Dessaur, 1931-2002) begint aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. We volgen in omgekeerde chronologie het verhaal van de Joodse Simone, die vanaf haar elfde ondergedoken zit bij verschillende gezinnen (gereformeerd, socialistisch, antroposofisch). Haar ouders houden zich op andere plekken schuil voor de nazi’s. De hoofdstuktitels geven aan waar en wanneer het verhaal zich afspeelt: Lichtstad 1945, Zanddorp 1944, Veendorp 1943, Muurstad 1942, Lichtstad 1941, Waterstad 1940. Met deze plaatsnamen wordt al duidelijk dat we het verhaal niet alleen realistisch moeten lezen. Het is behalve een onderduikverhaal ook een allegorie over machtsrelaties en over de onmogelijkheid om in vrijheid op te groeien tot wie of wat je wilt zijn. 

Omgekeerde kroniek van een bevrijding

In zes hoofdstukken vertelt Simone, wier grootste wens is een jongen te zijn, over de bevrijding en haar onderduikervaringen. In het eerste hoofdstuk wordt Simone herenigd met haar vader, met wie ze een bevrijdingsfeest bezoekt, en hoort ze dat haar schoolvriend Werner vergast is. 

Vorm en inhoud zijn nauw met elkaar verweven in de negentig pagina’s tellende novelle, die net als Het bittere kruid (1957) van Marga Minco de vorm van een kroniek heeft. 

De omgekeerde chronologie, uniek voor een oorlogsgetuigenis, demonstreert dat de bevrijding niet het einde is, maar slechts het begin – het begin van het verwerken van het verlies en het begin van de strijd om niet als meisje gezien en behandeld te worden. Deze vermenging van drie vormen van uitsluiting – als Jood, als vrouw en als queer persoon – werd nooit eerder in een verhaal toegepast.

Deze vermenging van drie vormen van uitsluiting – als Jood, als vrouw en als queer persoon – werd nooit eerder in een verhaal toegepast.

Simone is al op jonge leeftijd geïnteresseerd in leren en wetenschap. Een van haar grootste frustraties is dat zij in de oorlog niet normaal naar school kan. Aan Tessa, wier ouders zijn vermoord in de oorlog, en die door Simones ouders in het gezin is opgenomen, legt ze de relativiteitstheorie van Einstein uit: ‘Als je sneller dan het licht kon reizen, dan zou je in het verleden terechtkomen.’ De bestemming kun je zelf kiezen, is Simones overtuiging. Ze zegt dat ze wel naar Perzië zou willen reizen. Toen ze nog bij haar ouders woonde en hun gesprekken afluisterde door haar oor tegen de verwarmingsbuizen te houden, vond ze dat de flarden die ze opving klonken als Perzisch en fantaseerde ze dat ze op een oosterse markt ‘vol levendige kleuren’ was. 

Uitsluiting en bewustwording

De omgekeerde tijdreis die de structuur van Het jongensuur vormt, brengt Simone niet naar Perzië, maar terug naar het begin van de Tweede Wereldoorlog. Werner leeft dan nog en Simone heeft nog alle hoop dat ze een jongen kan worden. Op haar eerste onderduikadres bij de familie Grünberg mag ze zich in jongenskleren hullen en voetbalt ze met de jongens. Haar wens om natuurkunde te studeren wordt serieus genomen. Maar onveilig is het ook dan al: Simone moet van school omdat ze Joods is, en haar vriendje Tom wordt met zijn ouders opgepakt terwijl ze naar Engeland proberen te vluchten.

Simones tijdreis maakt ook duidelijk hoeveel zij verliest: haar vrienden, haar familie, haar identiteit, haar toekomst, haar gevoel van veiligheid en het contact met haar ouders. Hoewel de mensen bij wie Simone is ondergedoken hun best doen om haar tegen de Duitsers te beschermen, zijn ze niet allemaal vrij van antisemitisme. In Veendorp, waar ze in 1943 is, moet ze in de winter in de kou op blote voeten de stoep schoonspuiten. Ook de andere werkzaamheden die ze in het gezin van de gereformeerde loodgieter moet verrichten, lijken meer op straffen dan op normale huishoudelijke klusjes.

‘Veel later legde een priester mij uit waarom ik het in Veendorp zo zwaar had. Het joodse ras moest in die oorlog lijden, en al zat ik dan niet in een concentratiekamp, ik moest toch deelhebben aan mijn groepslot.’

Emancipatie

Het jongensuur gaat niet alleen over de Jodenvervolging, maar ook over genderidentiteit en emancipatie. Simone voelt zich niet thuis in haar meisjeslichaam en voert elke avond een reeks rituele handelingen uit die ervoor moeten zorgen dat zij als jongen wakker wordt. Al jong is Simone zich ervan bewust dat vrouwen net als Joden worden gediscrimineerd. ‘Vrouwen en joden, dat is bijna hetzelfde dacht ik. Ze kunnen niets terug doen, ze zijn altijd schuldig.’ Ze wordt voortdurend belaagd door mannen, van Duitse soldaten, een geallieerde parachutist, Canadese bevrijders tot onderduikvader Wiebe bij wie ze in bed slaapt. Na de bevrijding blijft Simone het lastig hebben met de beperkingen die voor vrouwen gelden.

Schrijfstijl

Het jongensuur is in een heldere en levendige stijl geschreven vanuit het perspectief van Simone. Innerlijke monologen en dialogen wisselen elkaar af. Het gebruik van de tegenwoordige tijd (historisch presens of episch preteritum) in de hoofdstukken over de periode voor de onderduik en het verblijf bij het socialistische gezin in Muurstad benadrukt niet alleen nabijheid. Op deze plekken voelt Simone zich meer thuis dan In Lichtstad, Veendorp en Zanddorp, waar het leven veel moeilijker is. Het voorbericht, waar de novelle mee eindigt, kent een andere vertelinstantie. Een alwetende verteller spreekt over doden op een eenzame duistere vlakte. Er zijn maar een paar overlevenden, die zich in alle windrichtingen hebben verspreid. De uitroeiing van het Europese Jodendom waarmee Het jongensuur begint, wordt hier al aangekondigd.